Тахь хамгаалах амар биш ч жаргалтай ажил

16244161_1292413614151900_1839419238_nБайгальд ээлтэй хүн

Тахь хамгаалах амар биш ч жаргалтай ажил

“Аав аа, бид хэзээ хот явах юм бэ” гэсэн хүүгийнхээ асуултад “Тахь 500 хүрэхээр л явна даа” хэмээн огтхон ч эргэлзэлгүй хариулж, амьдралынхаа 18 жилийг Зүүнгарын их говьд тахь хэмээх тэнгэрлэг адууг нутагшуулах, хамгаалах, харж хандахад зориулсан энэ хүнийг О.Ганбаатар гэдэг. Тэрбээр “Надад энэ амьтныг харж хандах ёстой, илүү олуулаа, бүр олуулаа болоход нь өөрийнхөө зүгээс байж болох бүхнээ зориулах учиртай нэг тийм ерөөл тавилан байгаа байх. Ийм ч учраас би биологич мэргэжилтэй болж, хаа холын Зүүнгарын говьд огтхон ч эргэлзэлгүй суурьшсан биз” хэмээн ярив. Энэ бол “Та өөрийгөө ажил үүргийн хувиар бус ямар нэг сэжмээр тахь хэмээх амьтантай холбоотой гэж бодож байсан уу” гэсэн асуултад минь хариулсан хариулт.  Үнэхээр тэр өөрт байж болох бүхнээ тахийн удам угсааг цэвэр цустай, эрүүл саруул, илүү олуулаа болгохын төлөө зориулж яваа нэгэн. Түүнийг Улаанбаатарт ажлаар ирээд байхад нь уулзаж, амьдралынх нь нэгэн том хэсэг болсон тахийн талаар ярилцлаа.

-Таныг 21 настай Говь-Алтай аймгийн Зүүнгарын говийн Их дархан цаазат газрын Б хэсгийн Хамгаалалтын захиргаа гэх газарт очоод тэндээ өнөөг хүртэл “нуугдсан” “Зэрлэг адуучин” гэж хүмүүс ярих юм. Их сургуулиа төгсөнгүүтээ тийшээ зорьсон тухайгаасаа дурсаач?

-Зэрлэг адуучин гэдэг нэршлийг  нэг сэтгүүлийнхэн надаас ярилцлага аваад гарчиг болгож өгсөн юм билээ. Гэхдээ үнэхээр л би онгон зэрлэг тахийг харж хамгаалдаг, шууд утгаар биш ч хариулдаг учраас байж болох нэршил ч юм шиг санагдсан. Би МУИС-д урилгаар биологийн ангид элсэж байлаа. Дипломын ажлаа 1999 онд Туул голыг бохирдуулж болохгүй ээ, нийслэлчүүд төдийгүй Туулыг дагасан сум, суурингийн иргэд, мал, хөрс бохирдоно гэж Ханхэнтийгээс Сонсголон хүртэл явж, судалж хийж байлаа. Тэр үед нэг муу оюутны эрдэм шинжилгээ, дипломын ажлыг хэн тоох вэ. Харин одоо бол жинхэнэ асуудал болчихсон явж байна. Ингээд сургуулиа төгсөөд тухайн үед Тахь нутагшуулах эрдэм шинжилгээний туршилтын төв буюу одоогийн Говь-Алтай аймгийн Зүүнгарын говийн Их дархан цаазат газрын Б хэсгийн Хамгаалалтын захиргаанд тахийн биологичоор ажилд орж байлаа. Эзэмшсэн мэргэжил минь тийшээ хөтөлж, тахийн сүргийг эрүүл, олон болгохыг зорьсон ажил минь нэг л мэдэхэд өнөөдөрт хүргэсэн байна.

16196208_1292413620818566_978478476_o

-18 жил үү?

-Хүнээр бол дөнгөж төрснөөсөө хойш нас бие гүйцэж, эрийн цээнд хүртлээ байсан гэсэн үг юм уу даа.

-Гэр бүлийнхнээ танилцуулаач?

-Эхнэр маань экологич мэргэжилтэй ч одоогоор миний хүсэл мөрөөдөл, ажлыг амжилттай байлгахын тулд надад туслаад гэртээ байж байна. Эхнэрээс минь өөр хүн байсан бол “Би эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллаж бусад эмэгтэй шиг амьдармаар байна” гээд намайг орхиод хот газар бараадах байсан байх. Харин тэр минь надад хоёр сайхан хүүхэд төрүүлж өгч, цагийн алинд ч миний дэргэд байж ирсэнд нь баярладаг. Хамгийн наад зах нь гэхэд манай захиргаа дөнгөж өнгөрсөн аравдугаар сард ундны устай боллоо. Өмнө нь холоос зөөдөг байсан юм. Бид өмнө нь удаа дараа ус гаргах гэж оролдсон ч чадахгүй байсаар Чехийн тусламжтайгаар  устай золголоо. Манай гэр сумын сургуулиас 10 гаруй километрийн зайтай. Тийм болохоор хүүхдүүдээ сумын төв, аймгийн төвд байлгаж сургуульд нь явуулж байна. Хүүхдүүдээ төрөхөд л тахь ярьж байсан, одоо ч ярьсан хэвээрээ. Манайх гэж ийм л айл байна даа.

-Таны залуу нас, амьдралынхаа ихэнх цагийг зарцуулдаг тахийн сүрэг одоо хэд болсон бэ. Тоолох боломж байдаг юм уу?

-Барагцаагаар л тоолно. Ойролцоогоор хамгийн багадаа 170 гаруй тооны тахь миний хариуцсан Зүүнгарын говьд нутагшсан. Тахь сүргээрээ амьдардаг учраас харж, ажиглаж бүртгэхэд харьцангуй хялбар байдаг. Нэг сүрэгт 3-10 гүү байдаг. Тахийн азарга ихэвчлэн үр төлөө гурван нас буюу хязаалан болмогц нь сүргээсээ хасдаг. Тахийн үрээ сүргээсээ хөөгдөхдөө төдийлөн ажирдаггүй. Эр амьтны зөнгөөр ч тэр үү их тайван байдаг. Харин тахийн байдас сүргээсээ хасагдах нь тун аюултай. Монголчууд “салхитсан байдас” шиг гэж ярьдаг нь бас учиртай. Тахийн байдас сүргээсээ хөөгдөхдөө тун сандарч, айж эмээгээд алс хол тэнэж алга болох нь бий. Эцэг азарга хүчээр хазаж хөөхөөр харсан зүг рүүгээ чигээрээ явна шүү дээ. Ойр орчимд нь тахийн сүрэг, азарган үрээ таарахгүй бол 200, 300 км тэнэх нь энүүхэнд. Ингэж явсан тахийн байдас хилийн тор хүрээд буцсан тохиолдол бий.

-Ирэх хавар цөөнгүй төл авахаар байна уу?

-40 гаруй унагатай болчих байх.

-Зарим хүн тахь нутагшуулна гэхээр гаршуулна, хашаанд хашна, тэжээнэ гэж ойлгодог байж мэдэх юм. Зүүнгарын говийн тахийн онгон догшин байдал хэвээрээ юү?

-Хамгийн гол нь эрүүл цустай, онгон догшиноор нь хадгалж үлдээх юм шүү дээ. Гаршуулж, тэжээнэ гэсэн ойлголт байхгүй л дээ. Гэрийн адуунаас ялгагдах юмгүй болгохын тулд би тэнд ажиллаад юу хийх вэ. Гэхдээ анх авчирсны дараа нутаг орондоо, өвч, усандаа дастал нь тодорхой хугацаанд том хэмжээтэй хашаанд байлгана. Ер нь бол тав орчим жилийн хугацаанд байгаа орчинтойгоо дасан зохицдог. Зарим тахь нутагтаа дасахын тулд таваас илүү жил зарцуулах нь бий. Говийн бэлчээрт дасан зохицоогүй тахь өвлийн хүйтэн,цасан шуурганд осгодог. Тиймээс гадаадаас ирсэн эхний 1-2 жилд тахийг өвлийн хугацаанд өвсөөр тэжээх шаардлагатай. Тахь угаас зэрлэг амьтан тул хүнээс үргэнэ, зугтаана. Сэргээн нутагшуулсан зэрлэг тахийг зарим өвөл тэжээхийн тулд байгаль хамгаалагчид бид нарийн арга ашиглана. Эхлээд өвсөө тавьчихна. Дараа нь өвсөө чиглүүлэн тахийн сүргийг зөөлөн үргээдэг. Энэ мэт аргаар тахийг онд мэнд ороход нь туслана. Ер нь бол манай тахь байгалийн зэрлэг амьтан болох арай болоогүй. Тахийг жинхэнэ утгаар нь зэрлэг амьтан болгоход биднээс маш их цаг хугацаа, анхаарал халамж, хүч хөдөлмөр шаардагдана.

16196119_1292413587485236_914474185_o

-Хашаанд байлгах хугацаанд хүн, малд дасах тохиолдол гардаг уу?

-Тахь аль болох ижил сүрэгтэйгээ байхыг чухалчилдаг ижилсүү, ханьсуу амьтан мөртлөө хүнд, бусад малд дасаад байх нь ховор. Гэхдээ хүн ойр очиход үргэж бусгаад байдаггүй зарим нэг сүрэг бий. Бүр ойртдоггүй нь дийлэнх нь.

-Хүмүүсийн тахьтай авахуулсан зураг цөөнгүй байдаг болохоор л би хүнд дасамтгай юу гэж асуусан юм?

-Манай тахийн сүргүүд дунд фотомодель гэж бидний нэрлэдэг нэг азарга сүрэг ч бий л дээ. Хүмүүс ойрхон зургаа авахуулах, ойртож очиход хажиглаад байдаггүй болохоор бид тэгж нэрлэдэг юм.

-Зүүнгарын говьд ялангуяа тахийн бэлчээр нутагт адуутай айл олон уу. Айлын гүү хураах ч гэдэг юм уу, ижилсэх тохиолдол гарч байсан уу?

-Энэ бол анхаарал хандуулах ёстой асуудлын нэг болоод байгаа зүйл. Манай сүргээс л гэхэд өнгөрсөн хугацаанд 16 удаагийн ийм тохиолдол гарсан. Тахь айлын гүү гишгэх, ижилсэх ч гэдэг юм уу. Манай Эрхэс гэж тахь байдаг юм. Тэр бүүр айлын гүү хураасан байсан. Бид тухай бүрт арга хэмжээ авч, холдуулсан л даа. Гэхдээ энэ тахийн бэлчээр нутагт адуу олноороо байгаа тохиолдолд гарсаар байх эрсдэл юм. Эрлийз унага гарч, тахийн сүрэг эрлийзэжвэл миний төдийгүй дэлхий нийтийн тахь хамгаалах үйлс үр дүнгүй болно. Ийм харамсалтай зүйл үзэхгүйн тулд орон нутагт мал аж ахуйн бэлчээрийн зохицуулалт хэрэгтэй. Ялангуяа тахийн бэлчээр нутагт адуу олноор нь үржүүлэхгүй, бусад малаа өсгөх бодлого баримтлах цаг нь болсон.

-Тахид түгээмэл тохиолддог эрсдэл юу байдаг вэ. Янз бүрийн халдварт өвчин тусах нь гайгүй юу?

-Сахуу, хачигийн халуун зэрэг өвчин бий. Гэхдээ бид дархлаажуулалтыг тухай бүрт нь тогтмол хийчихдэг болохоор энэ зэргийн өвчнөөс одоо тэгтэл айх шаардлагагүй болсон. Хамгийн гол зүйл бол тахь хамгаалж байгаа захиргаад тахь хамгаалагч, малын эмчгүй байгаа нь л асуудал болоод байна. Байгаль хамгаалагч нь тахь хамгаалагчаа хийгээд явж байна. Энэ нь тахийг илүү өргөн хүрээнд мэргэжлийн түвшинд судлах судалгаа, тандалт зэрэг чухал зүйлс орхигдох шалтгаан болж байна. Хэдийгээр бид чадах чинээгээрээ бүх төрлийн судалгааг хийж байгаа ч яг мэргэшсэн эмч, хамгаалагчийг яаж гүйцэх билээ. Гаднын орнуудад чиглэл бүрээр мэргэшсэн боловсон хүчин ажиллаж байгаа нь давуу тал болж байх шиг санагддаг.

-Дэлхийд ховор энэ амьтныг хариуцаж ажиллах хэцүү юү. Танд шантарч байсан үе бий юү?

-Тахь хамгаалах хэцүү ч жаргалтай ажил. 2009 оны зудны дараа би шантарсан. Аргагүй шүү дээ, харж, хамгаалж байсан тахийн сүргийн минь дийлэнхийг байгалийн гамшиг аваад явчихаар сэтгэлээр унасан. Хүмүүс ч “Чи арай өөрөөр ажилласан бол аваад л гарах байсан. Чи л чадаагүй” гэж байлаа. Би больё гэж бодож үзсэн. Гэхдээ “Би өнгөрсөн арван жилд чамгүй л юм үзсэн, сурсан. Надад туршлага байгаа. Би ингээд яваад өгөхөөр ахиад нэг юу ч мэдэхгүй, миний энд анх ирж байсан шиг хүн л ирнэ. Тэгэхээр энэ хэд маань хэцүүднэ. Бүр Тахийн тал тахьгүй болчих ч юм бил үү. Юунаас ч болих амархан. Харин хийж, бүтээх, чаддагаа харуулах хэцүү мөртлөө дараа нь амттай” гэж бодсон. Тэгээд л ажилласан. Би өөрийгөө  чадаж байгаа гэж боддог. Манай тахийн сүрэг эрүүл, өнгө зүстэй, баргийн хүйтнийг даваад гарчихдаг боллоо. Чадсан л байгаа биз дээ.

-Тахийн дэргэд 18 жил амьдарсан, судалсан хүний хувьд энэ адууг өөрийнхөөрөө илэрхийлээч?

-Тахь тун үзэсгэлэнтэй амьтан. Угаас зэрлэг амьтан болохоор хүнд элгэмсүү дотно ханддаггүй. Тахид монгол морины хамгийн сайхан шинжүүд бүгд байдаг. Биеийн төрх, галбир, өнгө зүс гээд хурдан адууны бүхий л шинж зөвхөн тахид бий. Тахь маш сайхан янцгаана. Тахь шиг сайхан янцгаадаг монгол морь байдаггүй. Тахийн янцгаалтыг адуутай харьцуулан үзвэл дууны өнгө маш нарийхан, цээл байдаг. Тахь хааяа янцгаана. Ихэвчлэн тахийн дэргэд үүр цайлгаад, өглөө эрт дурандаж байвал янцгаахыг нь сонсох боломжтой. Тахийн янцгаахыг сонсон суухад адуутайгаа ойр өссөн монгол хүний хувьд хийморь сэргэх шиг болно доо.

-Манай улс гурван газар тахь нутагшуулаад байна. Нэг нь Тахийн талд таны хариуцдаг хэсэгт болох говьд. Нөгөө нь Хустайн нуруу буюу хангайд нутагшуулсан. Бэлчээрлэж байгаа газар нутгаас шалтгаалаад ялгаа ажиглагддаг уу?

-Хустайн нуруу, говийн тахийн хооронд зан төрхийн хувьд зарим ялгаатай. Тахь маш нутгархаг амьтан. Тахь дассан газартаа байх дуртай. Уудам нутагт тахийн сүрэгчөлөөтэй шилжилт хөдөлгөөн хийж байна. Гэхдээ тахь сүргээрээ 100 км-ээс цааш шилжин нүүдэллэхгүй байна. ГИДЦГ-ын “Б” хэсэгт хоорондоо 70 км орчим зайтай Хонь усны говь, Тахь усны Баянбүрдэд сэргээн нутагшуулсан тахийн популяци хоёр хуваагдан нутагшиж байна. Хонь ус, Тахь усны тахийн сүргүүд хоорондоо байгалийн жамаараа нийлэхгүй байгаа нь Тахь 70 км-ээс алс зайд бэлчээрлэхгүй байгаа мэт. Тахь өөрийн идээшил нутгийнхаа усыг өөрсдөө олж сүргээ даган ундаалдаг бол хулан, хар сүүлт зээр нүүдэллэн явах замдаа таарсан усаа үнэрлэн олж уудаг. Хулангийн тухайд сүрэглэнамьдардаггүй, нэг азаргатодорхой гүүнүүдийг хурааж тогтвортой сүрэг үүсгэдэггүй тул 1000 хүртлээ сүрэглэн бөөнөөрөө нүүдэллэдэг. Тахь сүргийн зохион байгуулалттай учир жилийн дөрвөн улиралд багахан хэмжээтэй идээшил нутгаа тойрон бэлчээрлэдэг. Тахь төрсөн нутгаа жилдээ нэг эргэдэг амьтан.

-Тахь “хариулдаг” хүний нэг өдрийн ажил, амьдрал хэрхэн өрнөдөг вэ?

-Өглөө эртлэн дурангаа, камераа үүрээд гарна. Тэгээд л их говь руу тахийн сүргээ бүртгэн дурандана. Тахь угийн зэрлэг амьтан тул хүнийг ойртуулна гэж үгүй. Тиймээс холоос дурандаж ажиглана. Тахь бүрэн бүтэн байвал ажил үдээс өмнө дуусчихна. Дутуу байвал ул мөрийг хөөнө, хайна. Эрлийн ажил хэдэн ч өдөр үргэлжлэх магадлалтай тул ямагт бэлэн байдалд ажиллана шүү дээ.

-Энэ жил Чехээс тахь ирэх үү?

-Тахь нутагшуулах ажил эхэлсний 25  жилийн ой тохиож байгаатай холбоотойгоор энэ жил манайд дөрвөн тахь Чехийн Прага хотын амьтны хүрээлэнгээс авчирахаар болсон.

-Таниас асуухгүй өнгөрч чадахгүй байна л даа. Танай нутагт бөхөнгийн сүрэг мялзан төст өвчнөөр хэдэн зуугаараа үхэж байгаа. Хар сүүлт, аргал, янгир зэрэгт уг өвчин халдаж, цөөнгүй тоогоор үхсэн гэсэн. Энэ үнэн үү. Нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Бөхөн мялзан гэгч өвчнөөр хэдэн зуугаараа үхэж байгаа нь үнэн. Аймаг, орон нутгийн захиргаа, холбогдох байгууллагуудаас арга хэмжээ авч, устгал, ариутгал хийгээд л явна лээ. Намайг лав аймгийн төв орох гээд явах замд 10 гаруй үхсэн бөхөн таарсан. Үнэндээ Ховдын Ярантын боомтоор Хятадын талаас мялзан гэгч өвчний халдвар орж ирээд өнгөрсөн жил Ховд аймгийн хэд хэдэн суманд ямаа, хонь хэдэн зуугаараа үхсэн. Хорио цээр тогтоож, вакцинжуулаад, үхсэн малын сэг зэмийг устгаад, ариутгал, халдваргүйжүүлэг хийгээд овоо дараад авлаа гэтэл Ховдоос Говь-Алтай руу хуц, ухна худалдаж авчраад Говь-Алтайд өнөөх халдварт өвчин нь тарчихсан. Ингээд бас сандарч сандарч намжтал тууртан амьтдад халдварлачихлаа. Нэг арга байна. Халуураад, үхлээ хүлээгээд хэвтэж байгаа бөхөнд ямаа, хонинд хийж байсан вакцинаа тарьж үзэх хэрэгтэй. Бөхөнгөөс гадна аргал, янгир, хар сүүлт мялзангаар үхэж байгаа мэдээлэл бий. Шаргын говь руу халдвар орвол тэнд өвөлждөг хар сүүлт, цагаан зээрт халдварлана. Тиймээс яаралтай арга хэмжээ л авах хэрэгтэй байх. Оновчтой нь бусад нутагт халдварлуулахгүйн тулд тухайн голомт хэсэгт нь тогтоож, амьд үлдэхийг нь үлдээх арга л байх даа.

 

 

Б.Энхмарт


URL:

Сэтгэгдэл бичих