Тосон хот

Хөлөнбуйр нь нэг дүүрэг, таван тойргийн зэрэглэлтэй хот, дөрвөн хошуу, гурван өөр­төө засах хошуунаас бүрд­дэг. Хөлөнбуйрын төв цэг болох Хайлаар хот үйлд­вэрлэл үйлчилгээ, мал аж ахуй, газар тариалан гээд бүхий л салбартаа шинэлэг тех­нологи нэвтрүүлж, хөг­жиж чадсан орчин үеийн то­моохон хотуудын нэг. Энэ утгаараа БНХАУ-ын тө­рийн өмчит газрын тосны ол­бор­лолт, боловсруулах үйлд­вэрүүд энэхүү “тосон хо­тод” үйл ажиллагаа явуул­даг юм билээ. БНХАУ-ын хувьд дэлхийн газрын тос­ны томоохон зах зээлийг барь­даг. Энэхүү нүсэр зах зээлийг тө­рийн бодлогоор зохицуулж, тө­рийн оролцоотой явуулдаг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл газрын тосны салбарт нь хувийн хэвш­лийнхэн дангаараа орно гэсэн ойлголт байхгүй. Бү­хий л газрын тос олборлогч аж ахуйн нэгж нь төрийн өм­чит. Тус улсын газрын тос­ны нөөцийг бүрдүүлдэг гол бүс нутаг нь Хайлаар, Да­чин зэрэг хот аж. Тиймээс бид дэлхийн газрын тосны салбарт томоохон байр суурь эзэлдэг БНХАУ-ын газрын тос­ны “төв цэг” болсон дээрх хотууд­ын хөгжил цэцэг­лэлт, үйл ажиллагаатай нь та­нилц­сан юм. Бидний энэ удаагийн аялал манай улсад шинээр хөгжиж байгаа газрын тосны салбар, түүний зах зээлтэй салшгүй холбоотой. Тэр дун­даа манай улсад энэ шинэ сал­бар хөгжиж дэвшихэд ямар нэгэн байдлаар нөлөө үзүүлж буй “Петро чайна дачин тамсаг” ХХК-ийн үйл ажил­лагаатай уялдаатай гэд­гийг онцлох нь зөв биз.
Хайлаар, Дачин хотыг үнд­­сэндээ газрын тосон дээр баригдсан суурингууд гэ­хэд болно. Дачин хот нь гу­дамж, орон сууц, нийтийн эзэмш­лийн талбай гээд бүхий л газартаа “Donke” буюу морин толгой суурилуулж, байнгын олборлолт явуулдаг гэсэн. Энэ бүс нутгаас олборлосон түү­хий тосыг хоолойгоор татан нэгтгэж, Хайлаар хо­тоос нэлээд зайтай байрлах бо­­ловс­руулах үйлдвэрт бо­­­ловс­­руул­даг юм байна. Ха­рин Дорнод аймгийн Там­­са­гийн сав газарт үйл ажил­лагаа явуулж буй “Пет­ро чайна дачин тамсаг” ХХК-ийн төв оффис Хайлаар хотод байрладаг. Компанийн оффисыг гаднаас нь харахад л хэр том хөрөнгө оруулагч вэ гэдэг нь андашгүй. Хэ­дийгээр амралтын өдөр бай­сан ч “Петро чайна дачин там­саг” ХХК-ийн ерөн­хий­лөгч Гао Венбо болон ком­панийн бусад удирдлага биднийг хүлээн авч уулзаж, үйл ажиллагааныхаа талаар танилцуулсан юм.
“Петро чайна дачин там­саг” ХХК-ийн толгой хө­рөн­гө оруулагч нь БНХАУ-ын Үндэсний газрын тос, бай­га­лийн хийн корпораци (CNPC) аж. Тодруулбал CNPC-Гадаад дахь хайгуул, ол­борлолт хариуцсан ком­пани-“Дачин ойл фийлд ли­ми­тед” компани-“Петро чай­на дачин тамсаг” ХХК гэ­сэн тогтолцоотой үйл ажил­ла­гаа явуулдаг юм би­лээ. Тус компани 2005 оноос хойш ма­най улсад үйл ажил­ла­гаа явуулж байна. 2005 оны найм­дугаар сард АНУ-ын “Соко Тамсаг” ХХК-ийн хай­гуул хийж байсан Дор­нод аймгийн Тамса­гийн сав газ­рын XIX, XXI, XXII тал­байн хайгуул, олборлолтын эрхийг шилжүүлэн авчээ.
Тамсагийн 19 дүгээр тал­байн хайгуулын хугацаа өн­гөрсөн оны нэгдүгээр сарын 30-нд дууcч, Монгол Улсын нөөцийн зөвлөлөөр 179 сая тоннын нөөцтэй хэмээн бат­луулснаар олборлолтын үйл ажиллагаандаа шилжжээ. Энэ хайгуулын талбайн ол­бор­лолтын үйл ажиллагаа явуулах гэрээг 20 жилээр байгуулсан гэнэ. Ингэхээр энэ гэрээ хамгийн сүүлд буюу 2030 оны нэгдүгээр са­рын 30-нд дуусах юм бай­на. Ашиглаж болох нөөц нь 20.17 сая тонн ажээ. 21 дү­гээр талбайн хайгуулын ху­га­цаа ирэх оны нэгдүгээр са­рын 30-нд дуусна. Одоогоор эдийн засгийн үр өгөөжтэй нөөц илрүүлж, олборлолтын шатанд шилжих бэлтгэл аж­луудыг гүйцэтгэж эхэлжээ. Нөөцийн тайлангаа энэ оны 10 дугаар сарын 10-нд Газрын тосны газрын зөвлөлөөр бат­луулсан. Харин 22 дугаар тал­байд үр өгөөжтэй нөөц ил­рээ­гүй учраас бүс нутгаар газар тариалан хөгжүүлэх тухай Засгийн газрын бод­ло­год тулгуурлан талбайн хай­гуулын ажлыг бүрмөсөн зогсоож, Бүтээгдэхүүн ху­ваах гэрээний заалтын да­гуу буцаах хүсэлтээ тавьжээ. Там­сагийн XXI, XXII талбай нь биологийн хувьд Хайлаарын сав газартай нэг блокт байрладаг гэнэ. Тус компани 2005-2010 онд Тамсагийн орд газраас нийт 4.643 сая бар­рель /624 мянган тн/ түү­хий тос олборложээ. Энэ оны есдүгээр сарын байдлаар 1.336 сая баррель /178 мян­ган тн/ тос олборлоод бай­гаа бөгөөд энэ онд нийт 2.02 сая баррель /270 мянган тн/ түүхий тос олборлохоор төлөвлөсөн байна.
Сүүлийн жилүүдэд Мон­гол Улсын Засгийн газар­тай байгуулсан “Петро чайна дачин тамсаг” ХХК-ийн Бүтээгдэхүүн хуваах гэ­рээний асуудал хурцаар та­виг­даж, нууцын зэрэглэлд үйл ажиллагаа явуулж бай­на гэх шүүмжлэлд өртөх бол­сон. Харин “Петро чай­на дачин тамсаг” ХХК-ийн ерөн­хийлөгч Гао Венбо Зас­гийн газрын “Соко Тамсаг” ХХК-тай хийсэн гэрээний дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэдгээ хэлсэн. Тэрбээр “Бид Бүтээгдэхүүн хуваах гэ­рээг олон нийтэд ил бол­гоход татгалзах зүйлгүй. Гэх­­дээ ийм гэрээг Монгол Ул­­сын Засгийн газрын зөв­шөө­рөл­гүй манай тал дур мэ­дэн дэлгэх боломжгүй” гэсэн юм.
Түүний хувьд Бүтээг­дэ­хүүн хуваах гэрээ болон Газ­рын тосны тухай  хуульд нэ­мэлт өөрчлөлт оруулмаар зүйл ажиглагддаг гэдгээ ч нуу­гаагүй. Гэсэн ч манай та­лын холбогдох газрууд Газ­рын тосны тухай хуулийг тө­дийлөн ойшоодоггүй гэнэ. Гадны хөрөнгө оруулагчдын хувьд тухайн улсын Газрын тосны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах гэсэн санал өөрийнх нь талд ашигтай байж болох. Гэвч БНХАУ-ын газрын тос­ны салбар дэлхийд бат зогс­сон, олон жилийн турш­лага­тай. Энэ ч утгаараа хө­рөн­гө оруулагчдын хууль эрх зүйн орчны та­лаар асар өндөр мэдлэг, мэдээлэлтэй гэхэд болно. Иймээс манайхны хувьд ийм туршлагатай ул­сын хууль, эрх зүйн орчинг на­рийн судалж, зальжин аргаар санаачилгатай хандаж өө­рийн талд ашигтай хууль бүтээх явдал гэдгийг манай мэргэжилтнүүд хэлдэг юм билээ. Одоогийн хэрэглэгдэж байгаа Газрын тосны тухай хууль, Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнд ямар нэгэн байдлаар өөрчлөлт, засвар оруулахгүй бол энэ салбар дөнгөж үүсч байхад батлагдсан хууль хэтэрхий түүхий гэдэг нь ойлгомжтой.
“Петро чайна дачин там­саг” ХХК-д мөрдөгдөж бай­гаа Бүтээгдэхүүн хуваах гэ­рээг гэхэд л АНУ-ын “Соко Тамсаг” ХХК-д зориулж хий­сэн байдаг. Манай талаас энэ гэрээнд өөрчлөлт оруулах талаар санал, сэдэл гаргалгүй яв­саар өнөөдөртэй золгосон. Мэдээж гадны хөрөнгө  оруу­лагчид л таатай гэрээ уч­раас хөрөнгө оруулагчид гэ­рээнд өөрчлөлт оруулах гэж хүчлэхгүй байгаа ч юм бил үү. Иймээс өөрсдөө санаачилга гаргаж, хөдлөх цаг болсныг газрын тосны зах зээл бидэнд хэлээд байх шиг. Ингэж гэмээ нь хөрөнгө оруу­лагчдыг татах таатай нөхцөл бүрдэж, тэр хэрээр манай газрын тосны салбар улс орны эдийн засагт үр өгөөжөө өгнө гэлцэх болж.
Өнөөдөр Дорнод аймаг манай газрын тосны арвин их нөөц, баялагтай л гэж байна. Гэтэл Дорнод аймгийн Ма­тад сум шиг гэрэл цахил­гаангүй, амьжиргааны түв­шин доогуур сум ховорхон бай­на. Аймгийн төв нь ч ялгаагүй. Уг нь Монголын газрын тосны арвин нөөцийг агуул­сан бүс нутаг шүү дээ. Тэгэхээр Дорнод аймгийг Хө­лөн­буйртай, Матад сумыг, Хайлаар, Дачинтай харь­цуулаад үзье. Хоёулаа за­хын аймаг, захын сум. Хоёу­лаа улс орныхоо газрын тос­ны нөө­цийн сангийн дий­лэнх хэс­гийг бүрдүүлдэг. Био­логийн зүй тогтлын хувьд ч хоёулаа адилхан гэдгийг дээр өгүүлсэн. Харамсалтай нь орон нутгийн хөгжил, газ­­рын хэвлийн баялаг ашиг­­лалт, иргэдийнх нь аж амьд­рал тэнгэр газар шиг ял­гаатай юм билээ. Мэ­дээж энэ нь Монгол Ул­сын хөгжлийг БНХАУ-ын хөг­жилтэй харь­цуулж байна гэ­сэн үг биш. Тиймээс зөв хуультай, хуу­лийн­хаа хэрэгжилт, хам­гийн гол нь энэ салбарт хан­дуулж буй төрийн бод­логод гол зангилаа нь бий гэдгийг газрын тосны сал­барт олон жил чанагдсан мэргэ­жилт­нүүд нь онцолж байсан.
Нөгөөтэйгүүр “Петро чайна дачин тамсаг” ХХК Хай­лаар, Дачин хо­туу­дад хий­сэн шиг хө­рөн­гө оруулалт, бүтээн байгуулалтыг Там­сагийн сав газарт хийсэн үү гэвэл бас үгүй. Үнэндээ бу­с­дын нутгийн хөгжлийн амтыг өөрийн оронтойгоо харь­цуулан харж явахад хэн хүнд бодогддог цагаан атаар­хал төрснийг нуух юун. Яагаад Хайлаар, Да­чин хот ийм сайхан нүд дүү­рэн хөгжилтэй байхад адил­хан газрын тосны бая­лаг­тай Дорнод аймаг, Матад сумынхан хөгжлөөрөө урал­дах нь бүү хэл гэрэл цахил­гаа­ны гачигдалтай сууж бай­даг юм гэж.
“Петро чайна да­чин тамсаг” ХХК-ийн удирд­ла­гууд үйл ажил­лагааныхаа та­нил­цуулга хийх үеэр нэгэн сонирхолтой мэдээлэл өгсөн. Тус компани 2005-2011 оны хооронд Тамсагийн тө­­сөлд нийт 1.324 тэрбум ам.дол­­ларын хөрөнгө оруу­лалт хийж, төрийн бай­гуул­лага, эмнэлэг, сургууль, дүү­­рэг, хороо болон мал­чид, уламж­лалт баярт зо­риу­­лаад нийт 1.9 сая гаруй ам.долларын хандив тус­ламж үзүүлсэн гэнэ. Мөн өн­гөр­сөн хугацаанд Тамса­гийн орд газрын тур­шилтын ол­бор­лолтоос Мон­гол Улсад 75.24 сая ам.долларын өртөгт тосны орлого оруулжээ. Тухайлбал 2010 онд Засгийн газарт 27 сая гаруй ам.долларын ор­лого оруулсан бол энэ жил ажил нь саадгүй явбал 47 сая ам. долларын орлого оруу­лахаар тооцоолоод бай­гаа юм гэнэ. Мэдээж үүн шиг сая сая доллараар нь хандив, тусламж үзүүлж, орлого оруулсан гэхэд итгэх хүн ховор. Яагаад гэдгийг нь Дорнод аймгийн Матад сумын өнөөгийн аж байдал хэ­лээд өгнө. Эсвэл сая сая дол­лараар нь оруулсан ор­лого, хандив тусламжийг нь Засгийн газар, сум орон нут­гийн удирдлагууд нууж, дарчихаад өөрсдөө авчихдаг юм уу ч гэж бодогдмоор. Ма­най багийнхан ч энэ эргэл­зээгээ “Петро чайна да­чин тамсаг” ХХК-ийн удирд­лагуудад хэлээд авсан. Тэд дээрх орлого, хөрөнгө оруулалт, хандив тусламж өгснөө баталж болно гэсэн л дээ. Харин бидний зүгээс батлахдаа гол биш өгсөн хандив тусламжийнхаа араас хяналт тавьж, гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэх бодитой ажил хийх нь дээр юм биш үү гэдэг бодлоо ху­ваалцсан юм. Дорнод ай­магт эмнэлэг, цэ­цэрлэг, сур­­­гууль гээд ду­тагдал, га­чиг­­дал­тай зүйл нэ­лээд бий. Тиймээс үүнд боди­той хө­рөнгө оруулахад бо­лохгүй гэх га­заргүй. “Пет­ро чайна да­чин тамсаг” ХХК-ийн удирд­­лагууд ч эмнэлэг, сур­гууль барьж бос­гох бодолтой байгаагаа улам­жилж байв. Харин Мэргэж­лийн хя­нал­тын Ерөнхий  газар, Авто тээврийн газрыг хоо­ронд нь уралцуулж, хэ­дэн сарын турш дуулиан шуу­гиан дэг­дээсэн боомтын авто замын асуудлыг 2013 он гэхэд бүрэн шийднэ гэдгээ хэлж байлаа.
Ингээд манай сурвалжлах хэсэг “Талын сувд” буюу Хай­лаар хотын хөгжил дэвш­лийн гарц болсон газрын тосны боловсруулах үйлдвэр­тэй танилцахаар хөдөл­сөн юм.