Хэн нь илүү гэж…?!
Орон нутгийн сонгууль хаяанд ирэв. Албаны бус хэллэгээр бол Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид, Засаг дарга нараа сонгоно. Шинэчлэх үү, одоог хэвээр үлдээх үү гэдэг нь сонгогчдын асуудал.
Сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор эхлээгүй. Дөнгөж л нэр дэвшигчид сонгуулийн байгууллагад бүртгүүлээд дуусч байна. Гэвч далд сурталчилгаа хэдийнэ эхэлж. Сонин хэвлэлийн хуудаснаа хэн, хэнээ баалсан мэдээ сэлтүүд харагдах болов. Сонгууль эхэлсний дохио билээ.
НЭГ. АРДЧИЛСАН НАМ
Хорин жилийн дараа /96 оныг эс тооцвол/ анх удаа засаг барьж буй Ардчилсан нам яг одоо Монголын улс төрд эрэмбээрээ нэгт жагсч байна. Бага хугацаа биш, хорин жил гэдэг. Энэ нам 2012 оны сонгуулиар засаг байгуулах эрхтэй болов. 20 жил дагавар магнайд улс төр хийж ирсэн Ардчилсан намын хувьд энэ бол яахын аргагүй ялалт.
МАХН ийм том байгааг МАН-ын “шинэ” дарга нарын хийж буй PR-аас ч харж болно. Тэд урсгалаараа хүчээ авч , эгнээ нь тэлж байгаа энэ намыг дарахаар “МАХН-аас МАН руу” гэдэг хэвлэлийн бага хурлыг хүртэл санхүүжүүлэн зохион байгуулсан.
Тэд засгийг давуу эрхтэйгээр байгуулж, дурын томилгоогоо хийсэн шиг ажлаа эхэлж байна. Улс төр судлаачид, ажиглагчид, бас Ардын намынхан “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтарсан Засгийн газрыг нь хэзээ ч унаад хагарч магадгүй өндөгтэй зүйрлэж байгаа ч энэ намынханд тэгж харагдахгүй байгаа. Тэд ажилласаар л байна.
Яг үнэндээ АН-ын дарга Н.Алтанхуягт намдаа сонгуулийн ийм дүн авахаас илүүтэйгээр энэ Засгийн газрыг бүрдүүлэх хамгийн хэцүү байсан гэх. Олон фракц ангаахай шиг хараад хэвтчихсэн. Дор бүрнээ хуваарилсан тоотой. Хорин жил гудамжинд лааз өшиглөж, ардчиллын төлөө гэсэн сэтгэлээ арав, таван цаасаар өгчихөөгүй хэдэн муу партизанаа хаяж болдоггүй. Дээрээс нь төрийн томоохон субъект болчихсон суугаа журмын нөхөр нь хошуу дүрээд байдаг. Түлхэж болдоггүй, эргээд харчихаж чаддаггүй, өөрийнхөө эрх мэдлийг хуваалцаж л таарав. Мөн Алтангадас, МҮДН, МоАХ, Нэг ардчилал, Шонхор фракцууд сонгуулийн бялууг жинхэнэ утгаар нь хуваацгаасан.
Гэвч хэзээний улс төрийн гүйлгээ ухаантай гэгддэг, Ардчилсан намын яаж ч магадгүй хэдэн лидер, фракцуудад өөрийгөө хүчээр хүлээн зөвшөөрүүлсэн Н.Алтанхуяг яаж ийгээд л засаг байгуулж дөнгөв.
Түүний Засгийн газар яг одоохондоо сайныг ч саарыг ч дуулгаж чадаагүй байна. Бүхнийг цаг хугацаа харуулна биз дээ гэсэн өөрсдийнх нь болоод өрсөлдөгчдийнх нь учир битүүлэг тандалт дунд өдөр хоног өнгөрч байна.
ҮХАА-ын сайд Х.Баттулга тариалангийн талбайд саравчтай малгай, шарвааран өмдтэй “зочиллоо” хэмээн энд, тэндхийн ганц нэг хэвлэл муулаад авна лээ. Муулах шалтгаан биш ээ, тэгээд тэнд зангиа зүүж очих юм уу гэсэн сэтгэгдлүүд цахим хуудсаар дүүрэн. Яг үнэндээ Х.Баттулга шарваараа өмсөнө үү, зангиагаа зүүнэ үү, ямар хамаа байна. Хамгийн гол нь амралтын өдрүүдээр амарч хэвтэлгүй тариалангийн талбайд ажиллаж яваа нь сайхан.
Батлан хамгаалахын сайдаар очсон “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнэ ямар ч их үл тоомсорлуулсан, хүн амьтны хатуу хөтүү үг сөрөн энэ яаманд очив доо. Хүмүүсийн яриад байсныг тэр эвдэж чадах нь. Энэ удаагийн цэрэг татлагаас эхлээд цэргийн алба хааж буй залуусыг МСҮТ-ийн зарчмаар тусгай мэргэжил эзэмшүүлж, Оюутолгой, Тавантолгой, Сайншандын бүтээн байгуулалтад оролцуулахаар төлөвлөчихөж. Цэргээс халагдаад тэндээ ажиллах нөхцлөөр нь хангачихна гэж байгаа. “Төсвөөс өгч байгаа хэдэн төгрөгийг нь зөв юманд зарцуулчих юм сан” гэж шүүрс алдах Д.Бат-Эрдэнэ сайдын үг бас л нэгийг хэлнэ лээ. Шууд утгаараа, юм хиймээр байна л гэсэн үг.
Х.Тэмүүжин хуучин ЗХУ-д боловсорсон нөхдүүд зайгаа тавьж өгсөн нь дээр гэдгийг хүчний байгууллагынханд алсаас ойлгуулчихсан. Түүний шинэчлэл үүнээс эхэлж байгаа. Гэхдээ нөгөө талаасаа ЗХУ-д боловсорсон өмнөх сайд Ц.Нямдоржийн “хүмүүс”-ийг энэ салбараас арчихаар шийдэж үү гэж харагдаад байгаа. Хүчний байгууллагын дарга нарыг өмнөө бүлтийтэл суулгачихсан хурал хийж байна аа. Бас л дээрх үгээ хэлж байна. Зэрэгцүүлээд, “Би нэг ангид хамт сурч байсан хүнээ хүртэл ажлаас чөлөөлсөн. Та бид хоёр хамтарч ажиллах боломжгүй байна” гэж хэлсэн гэлээ. Тэр нь ч юу юм, гэхдээ хийх гэснээ хийх л хэрэгтэй гэж дэмжих хүн цөөнгүй. Х.Тэмүүжиний шинэчлэлүүдийг хэсэг бүлэг хүмүүс л машид анхааралтай ажиглаж, тандаж байгаа гэлцэнэ. Тэр нь Ардын намынхан.
Эхнээсээ зарим нэг ажил нь олон нийтэд таалагдаад эхлэв. Энэ засгийн хамгийн нүдээ олсон томилгоо гэгдэж буй О.Магнай ШӨХТГ-ын дарга болсноор жирийн олныг ёстой л нэг гялайлгаж байна. Магтахгүй байхын ч арга алга. Дутагдаад байсан юм, нэг иймэрхүү зориг.
Түүнчлэн Э.Бат-Үүл баатар нийслэлийг хөөрхөн аваад явчих шинж ажиглагдаж байна. Замын түгжрэлийг бууруулах арга хэмжээнд нь бид дасах янзтай. Ер нь л дасч эхэллээ. Барилгуудыг болгож тавьж байна. Эртхэн л ингэх байсан юм. Яг үнэндээ Э.Бат-Үүлийн шийдвэрүүдэд шинэ санаачилга ерөөсөө ч байхгүй. Өмнө нь Ц.Батбаяр ч, Г.Мөнхбаяр ч ярьж л байсан. Даанч тэд хийгээгүй. Хийж зүрхлээгүй юү, эсвэл…
Намын дарга, Ерөнхий сайдын ерөнхийд нь удирдаж, фракцийн дарга нар, төрийн зарим томоохон субъектийн нөлөөллөөр бүтсэн Засгийн газрын үйл ажиллагаа тэр чигээрээ онц гэвэл эндүүрэл. Томилгоонууд нь зарим нэг газраа утгаа алдаж эхлэв. Хэт ихээр, илтэд бялуу хувааж эхлсэн зэрэг өрсөлдөгчдөд нь сонгуулиар хэрэглэх томоохон хөзөр болж ч магадгүй. Эрх мэдлээр ангаж цангасан Ардчилсан намын хэдэн нөхөр гэх нэр хочийг ч ганц нэг газраас өгч эхлээд байна. Зарим талаар тэгж харагдаж байгаа нь нууц биш.
Хэдийгээр Ардчилсан нам засгийн эрхийг авчихсан гээд занхайж болох ч Орон нутгийн сонгуулийн бүхий л объектыг Ардын намынхан эзэлсэн хэвээр байгаа гэдгийг мартаж болохгүй.
Аймаг, дүүрэг, сум, баг, хороо гэдэг товчхондоо сонгогчид л гэсэн үг. Тэнд ажиллагсад сонгогчидтой хамгийн ойр дөт байдаг хүмүүс. Тиймээс тэднийг мартаж, энд байгаа эрх мэдэлдээ эрдвэл Ардчилсан нам энэ сонгуульд нам тавиулна гэсэн үг. Үүний зэрэгцээ Э.Бат-Үүл орон нутгийн сонгуулийн бэлтгэлээ хэдийнэ эрчимтэйгээр хангаж эхэлсэн. МАН-ын гаралтай дүүргийн Засаг дарга нарыг ээлж дараалан намнаж эхэлсэн нь хариуцлага сануулсан ажил байж болох ч сонгууль угтсан цэвэрлэгээ гэж харах хүн олон байгаа.
Гэхдээ л цэвэрлэгч, үйлчилгээ хүртэл боловсон хүчнээрээ цэнэглэсэн сум, баг, хороог АН-жуулах боломж үгүй. Ялангуяа аймгууд, сумдад МАН-ын засаглал нэгэнт тогтчихсон. Олон жилийн буурьтай МАН-ыг “нүүлгэнэ” гэдэг АН-аас нэлээд шалгуур ажиллагаа шаардана гэсэн үг.
Товчилбол, АН зургадугаар сард болсон УИХ-ын сонгуулийн дүнд ханачихсан, Орон нутгийн сонгуульд оролцох бэлтгэл багатай байгаа гэх. Нөгөөтэйгүүр нэгэнт төр, засгийн бүхий л том албан тушаал дээр энэ нам ноёлсон байгаа нь ирэх сонгуульд хүссэн хүсээгүй ялна гэх нь ч байна.
Хоёр. МАХН-МҮАН-ЫН “ШУДАРГА ЁС” ЭВСЭЛ
УИХ-ын сонгуулиар МАХН-д суурилсан “Шударга ёс” эвсэл бүлэг илүүтэй суудал авч, улс төрийн гуравдагч хүчин гэдэг оноолтыг хүчээр авсан. “Топ” үнэн нь гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярт өгсөн ард түмний үнэлгээнээс босч ирсэн эвсэл. Энэ эвсэл хэдийгээр өнөөгийн улс төрийн амьдралын гол дүр биш ч, дам нөлөөгөөрөө ийм дүрийн эзэмшигч нь. Засгийн газрын бүрэн бүтэн байх, тогтвортой эсэх “Шударга ёс” эвслээс шууд шалтгаалж байгаа. Энэ утгаараа, тэд гартаа маш том хөзөртэй. Тэр хэрээр олны анхаарал эвслийнхнээс сална гэж үгүй.
Эвслээс сонгогдсон О.Баасанхүү, Л.Цог, Ч.Улаан, Д.Тэрбишдагва, Ц.Цолмон, Н.Батцэрэг нарын олон гишүүн энэ парламентад өнгө, хоолой нэмж байгаа.
Монголчууд УИХ-ыг мөнгөтэй, эсвэл олон жил дарга хийсэн хүний очдог газар хэмээн ойлгодог болсоор удаж байна. Үүнийг нотолсон зүйл нь З.Баянсэлэнгийг УИХ-ын гишүүний тангараг өргөхөөс эхлээд гоочилж эхэлсэн хэвлэлийн хуудас, телевизийн дэлгэц. Чухамдаа сэтгүүлчид хүртэл ийм мунхралд хүрсэн байв. З.Баянсэлэнгэ гэр хороололд амьдардаг л гэнэ, ядуу л гэнэ. Гэтэл Монгол Улсын Их хурал бол олны дэмжлэгийг авсан хэн ч бай сонгогдох эрхтэй ардын парламент юм.
Хэдийгээр МАХН-ын дарга, эвслийн удирдагч Н.Энхбаяр шүүхээс хилсээр ял шийтгүүлэн, бие тааруухан байгаа, эвслийн зарим улстөрч парламентын танхимд орсон даруйдаа амьдралыг өөрөөр харж эхэлсэн ч Ардчилсан намтай хамтарсан Засгийн газар хэвийн ажиллаж буй. Учир нь Н.Энхбаяр шүүхээс ял авбал Засгийн газрыг тараана гэсэн хардлага нийгэмд байлаа. Түүнд хамтарсан Засгийн газрыг тараах байтугай хүч, нөлөө байгаа ч өнөө хэр ямар нэг хөдөлгөөн хийсэнгүй. Харин парламентын гадна үлдсэн, сайдад яригдаад бас л хоосон үлдсэн М.Энхсайхан хэвлэлээр байн байн ярилцлага өгөн, түүндээ улс төрийн хамтрагчаа “гээсэн” тухайгаа мэдэгдсэн нь эвслийн талаарх ойлголтыг нийгэмд сөргөөр өгч эхэлсэн. Гэсэн ч МҮАН-ын хамгийн тулхтай гишүүний нэг УИХ-ын гишүүн Ц.Цолмон МАХН-д элсэх шийд гаргасан нь олон хүнийг шоконд оруулаад байна.
Нөгөө талаар МҮАН дотор ямар нэгэн үл ойлголцол үүсч, М.Энхсайхан ямар учраас тийм зүйл яриад эхлэв гэдгийн учиг Ц.Цолмонгийн сонголтоор тайлагдаж байх шиг.
Энд нэг зүйл маш тодорхой харагдаад байгаа юм. Эзгүй байгаа эвслийн дарга, Н.Энхбаярын намд хүмүүс хэдэн зуугаараа элсч байна. Энэ нь МАХН олон нийтийн дунд ямархуу нэр хүндтэй байгааг илтгэж буй хэрэг. Мөн байгуулагдсанаасаа хойш доромжлол, хүнийрхэл дунд ад шоо үзэгдэж явсан энэ хүчин Монголын улс төрийн амьдралд тодорхой үүрэгтэй томоохон нам болсныг тунхаглаж байгаа явдал.
МАХН ийм том байгааг МАН-ын “шинэ” дарга нарын хийж буй PR-аас ч харж болно. Тэд урсгалаараа хүчээ авч , эгнээ нь тэлж байгаа энэ намыг дарахаар “МАХН-аас МАН руу” гэдэг хэвлэлийн бага хурлыг хүртэл санхүүжүүлэн зохион байгуулсан. Энэ нь МАХН-ыг хүлээн зөвшөөрөхийн зэрэгцээ, улс төрийн томоохон өрсөлдөгч гэдгийг олон нийтэд зарлалаа гэж ойлгож болох ажээ.
Тэд М.Энхсайханы үгэнд дөрөөлөн “Засаг задрах нь” гэсэн PR-ийг ч хийж үзэв.
Удахгүй болох Орон нутгийн сонгуулиар ард түмэн энэ намд бас л дүн тавьж өгнө. Одоогоор МҮАН, ИЗНН-тай зарим тойрогт нэгдэж орох бол ихэнхид нь дангаараа оролцох шийдийг гаргаад байгаа аж.
Хүчтэй байгаа МАХН-ын хувьд энэ удаагийн сонгууль улс төрийн хүрээнийхний ярьж буйгаар “хөлтэй болох” боломж хэмээж байна.
Гурав. ИЗНН
Засагт багтаж, төр барилцаж буй эрэмбээрээ энэ нам гуравт жагсах учиртай. Улс төрд 12 жилийн турш тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулсан ч сая л тэгш эрхтэй төр барилцаж байгаа ИЗНН-ынхан 2012 оны сонгуулийн дүнд сэтгэл хангалуун байгаа улс төрийн хүчнүүдийн нэг.
Сонгуулийн өмнөхөн МҮХАҮТ-ын С.Дэмбэрэл, “Иргэдийн шударга шүүх”-ийн Х.Бат-Ялалт, Хэнтий аймгийн Засаг дарга асан С.Жаргал нараар эгнээгээ тэлсэн ИЗНН сүүлийн үед С.Оюуны нам гэдэг хочноосоо салж эхэлж байгаа гэх. Тэд ирснээр ИЗНН-ын үйл ажиллагаа өөр төвшинд гарч байгааг учир мэдэх хүмүүс хэлж байна.
Юутай ч намын дарга С.Оюун нь БОНХ-ийн сайдын ажилтай, УИХ-ын хоёр ч гишүүнтэй ИЗНН-ын оргил үеүдийн нэг өдгөө үргэлжилж байна. Орон нутгийн сонгуульд засагт хамтарч буй МАХН зэрэг намтай зарим тойрогт хамтарч орох шийдвэрийг энэ намын удирдлагууд гаргаад байгаа.
Дөрөв. АРДЫН НАМ
МАН ялагдал хүлээгээд байгаа. Ялагдсаны дараа С.Батболд, У.Хүрэлсүх нар хариуцлага хүлээлээ гээд УИХ-д шилжсэн. Өдгөө Ө.Энхтүвшин, Г.Занданшатар нар энэ намын өнгийг тодорхойлж буй. Гэсэн ч У.Хүрэлсүхийн гар намын дотоод ажилд одоо ч дүрээстэй байдаг тухай эх сурвалж хэлж байна.
УИХ-ын сонгуулийн дүн гарсан “гайтай” өдрөөс хойш Ардын намын уйтай өдрүүд эхэлсэн. Бүлэг ч үгүй өдийг хүрэв.
Уг нь горимоороо, хуулиараа байсан бол өнгөрсөн хэдэн сарын хугацаанд сөрөг хүчний үүрэг гүйцэтгэх алтан боломж ирээд байв. Олон жилийн турш эрх мэдэл, албан тушаалд умбаж, амьдралаас “тасраад” байсан МАН-ынхан аятайхан сөрөг хүчин болж ажилласан бол ард түмэндээ ойртож, басхүү үргэлж хүчтэний дүр эсгэсээр “эсрэг дүр”-ийн баатар болоод байсан имижээ өөрчилж, олон нийтэд зөөлөрч харагдах боломж байлаа. Орон нутгийн сонгуулийн гайгүй сайн бэлтгэл болох байв.
Ардын нам тэгсэнгүй. Ард түмний дэмжлэг авсаар байгаа МАХН-тай дайтсаар хэдэн сарыг үдэв. Намынх нь гишүүдийн үзэл бодол МАХН-ыг дэмжих болж, өдөр дараалан хэдэн зуугаараа энэ нам руу “зугтдаг” болсон нь Ардын намын дарга нарт жинхэнэ шок болсон гэлцэх. Аргаа бараад оюутнуудад 15 мянган төгрөгийн хөлс төлөн жагсаалд оролцуулж, бас хэдэн залууг “МАХН-аас МАН руу орлоо” гэж хэлүүлэн хэвлэлийн хурал зохион байгуулж, чадлаараа л тэмцэв. Чухамдаа сонгуулиас хойш төрийн ажилд ч ултай оролцож чадсангүй. Намын Удирдах зөвлөл, УИХ дахь бүлгийн хурал нь ч МАХН-ыг л ярьдаг болсоор удаж буй.
Үүний зэрэгцээ лидерүүд нь намынхаа ажлаас илт хөндийрч, Г.Занданшатар мэтхэн У.Хүрэлсүхийн зарим заавраар энэ намын жолоог залж буй. Тэднээс дээрх мэт санаа л гарах ажээ. МАН өмнө нь үнэхээр том нам шиг харагддаг байв. Одоо Тусгаар тогтнолын ордон гэдэг том байшин л үлдэж.
Уг нь энэ нам хөдөө, орон нутагт хөл, суурь сайтай. Сайн байхаас ч аргагүй. Олон жилийн улс төрийн ноёрхол нь үүнийг бүтээсэн. Ашиглаж чадвал Орон нутгийн сонгуульд суудалдаа үлдэх боломж. Гэсэн ч сууриараа ганхсан энэ намын нэр хүнд ирэх сонгуулиар энэ байдлаа алдах магадлалтай байгааг улс төрийн хүрээнийхэн хэлж яриад удаж байна. Судлаачид ч ингэж тэмдэглэж буй. МАН-ын анхан шатны байгуулагын гишүүд дэмжигчид МАХН руу, эсвэл АН-ыг дэмжих болсон нь дээгүүрээ ч, доогуураа ч ганхчихаад байгаагийн илрэл. Өөрөөр хэлбэл, Орон нутгийн сонгуульд оролцох энэ намын баг итгэл үнэмшлийн хувьд ч ихээхэн дор орчихоод байгаа ажээ.
Тав. ЖИЖИГ НАМУУД
Сонгууль бүрээр “чимэг” болон оролцдог жижиг намуудын сураг ирэх сонгуульд гарсангүй. Эх орон, Бүгд найрамдах нам, Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч нам, өөр юу юу ч билээ, Дээд шүүхэд бүртгэлтэй тоймгүй олон нам бий. Эзэд нь ихэвчлэн бизнесийнхэн. Буузны гуанзнаас эхлээд томоохон үйлдвэрийн эздийн нэр дээр бүртгэлтэй энэ намууд УИХ-ын сонгуульд л ач холбогдол өгч оролцдог гэхэд болно. Дөрвөн жил махийтал ажиллаж олсноо дөрвөн сар хүрэхгүй хугацаанд зарцуулдаг. Тэдний сонирхол аль нэг аймаг, дүүргийн удирдлага биш, төрийн түшээ болох аж. Өдгөө хугацаа нь тулж ирээд байгаа Орон нутгийн сонгуулийн прогнозыг хийчих чадвар тэдэнд суусан бололтой юм. Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар аль нэг том нам бараадаж, хамтарч сонгуульдаж чадаагүй болохоор одоо өвөртөө оруулаач гээд нэмэргүй. Олны анхаарал, дэмжлэг засагт байгаа цөөхөн намын талд байна. Тиймээс энэ сонгуулиас жижиг намууд нэрээ татжээ. Тэдний хувьд энэ нь зөв сонголт байж магад.
Сар илүүхэн хугацааны дараа болох Орон нутгийн сонгуулийн өмнөх улс төрийн намууд иймэрхүү дүр төрхтэй байх ажээ. Хэнийг нь хэрхэн дүгнэхээ сонгогчид шийдэх буй за.
Д.Гарьд
URL: