Байгалийн баялаг ард түмний өмч хэмээн тунхагласан Үндсэн хуулийн заалттай монголчууд өнөөдөр таванханатай гэрээр л баялгаа “худалдаж” сууна. Төв аймгийн Заамар сум. Уул уурхайн салбарын хамгийн иххамааралтай, нэгэн цагт Монгол Улсын төсөвт үнэлэхүйц хөрөнгө оруулж байсан нутгийнхан. Алтыг нь ухсануурхайн тоо, олборлосон алтны хэмжээгээр нь тооцвол Монголын хамгийн баян, хөгжингүй сум болчихоор байлаа. Харин өнөөдөр тэд газрын доорх баялгаа таван ханатай гэрээр л наймаалцаж байна. Үүнд уул уурхайн компани, орон нутгийн удирдлагууд, иргэд бүгд буруутай, бас буруугүй. Уул уурхайгаас хэт хамааралтай болсон улс мөртлөөбайгалийн баялгийн засаглалыг өнөө хэр хөгжүүлж чадаагүй байгаагийн л илрэл юм. Монгол хүн газрын доорхбаялаг хүртэх эрхийг эдлэх үндсэн боломж нь орон нутгийн хөгжлийн гэрээ юм. Заамар сумын хувьд алт олборлодог томоохон компаниудын олонх нь ийм гэрээг хийжээ. Сайн хэрэг. Харин үрөгөөж нь баян, ядуу хэнд ч хамаагүй таван ханатай гэр, сайн муу сурдаг хэн ч хамаагүй сургалтын төлбөр өгдөгжишиг тогтжээ. Өнгөрсөн жил 100 гаруй хүнд гэр олгосон байх юм. Одоо бүр мянгат малчин айл хүртэл гэр хүлээдэгболсон гэж байна. Ийм хийдэлтэй үйл ажиллагааг хэрхэн засч залруулах зорилгоор Байгалийн баялгийнзасаглалын хүрээлэнгээс Заамар суманд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудаас нэгийг сонгож, орон нутгийнхөгжлийн гэрээнд нь судалгаа хийжээ. Судалгааны дүнг орон нутгийн удирдлагууд, иргэдэд танилцуулжхэлэлцүүлэв. Судалгааны багийнхан Заамар суманд олон жил үйл ажиллагаа явуулсан “Уулс заамар” компанийг сонгоннийгмийн хариуцлагын гэрээнд нь орон нутгийн иргэд хэр сэтгэл хангалуун байдаг, ямар шийдвэр харилцаагшаарддаг зэрэг олон талт судалгааг хийсэн байна. Тус компанийн хувьд нийгмийн хариуцлагын гэрээний хүрээндиргэдэд оюутнуудын сургалтын төлбөр, гэр, нүүрс олгодог юм байна. Мөн төрийн зарим байгууллагад тоногтөхөөрөмж хандивлах, засвар үйлчилгээг ч санхүүжүүлдэг тухай тайланд дурджээ. Өнгөрсөн жилийн гэрээнийгүйцэтгэлээс зарим ажлууд дутуу байгаа гэнэ. Өнгөрсөн жилийн хувьд 20 га талбайд техникийн, 38 га талбайдбиологийн нөхөн сэргээлт хийж төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлсэн гэж сумын байгаль хамгаалагч ярилаа. Тиймээс 2017 оны нийгмийн хариуцлагын гэрээг энэ сарын эхээр орон нутагтай байгуулжээ. Орон нутгийн хөгжлийн гэрээг ямар учраас байгуулдаг тухай судалгаанд оролцсон иргэдийн олонх нь компани үйлажиллагаагаа тогтвортой явуулахын тулд гэж хариулсан байна. Хэдий тийм гэж харж болох ч үндсэн гол шалтгаанбол орон нутгийн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалсан, орон нутгийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн байх ёстой. Багагүй хувь ньЗаамар сумын захиргаагаар өөрсдийн үйл ажиллагааг хамгаалуулах шалтгаан болдог гэж үзсэн байна. Өнөөдрийн хууль эрхзүйн зохицуулалтаар орон нутгийн гэрээг байгуулахдаа тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь дэдбүтэц хөгжүүлэх, ажлын байр нэмэгдүүлэх зэрэг тодорхой хэдэн үүргийг хүлээдэг. Харин орон нутгийн нийгмийнхариуцлагын гэрээг орон нутгийн хөгжилд санхүүжилтийн дэмжлэг үзүүлэх нь зүйтэй гэж үздэг нь судалгаагаартогтоогдов. Олон улсын жишигт орон нутгийн хөгжлийн гэрээг компани болон нөлөөлөлд өртөх иргэд хоорондообайгуулдаг. Харин манайд орон нутгийн захиргаа иргэдийг төлөөлөн байгуулдаг бичигдээгүй хууль нэгэнт тогтсон. Эдгээр нь цаанаа сөрөг үр дагавартай байдгийг мэргэжлийн хүмүүс онцолдог. Тэгвэл энэ тухайд Заамар сумыниргэд гурвалсан гэрээ байгуулах нь зүйтэй гэж үзжээ. Тодруулбал, Заамар сумын захиргаа, уул уурхайн компани, иргэдийн хооронд. Түүнчлэн бас тодорхой хэсэг иргэд компани болон нөлөөлөлд шууд болон шууд бусаар өртсөннутгийн иргэдийн хооронд хийвэл зохистой гэсэн байна. Тэгвэл гэрээний нэг тал болох Заамар сумын захиргаа өөрсдөө гэрээний үүргээ хэр зэрэг биелүүлдэг вэ гэдэгтнөхөн сэргээлтэд хяналт тавихад иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх ажил туйлын хангалтгүй. Байгаль орчнынөлөөлөх байдлын үнэлгээ, байгаль орчны хамгаалах төлөвлөгөө хангалтгүй. Нөхөн сэргээлт хийгээгүй бол үйлажиллагааг зогсоох арга хэмжээ авах хуулийн заалт хэрэгждэггүй, компанийн нийгмийн хариуцлагын гэрээнийхүрээнд хийсэн ажлыг иргэдэд тухай бүрт нь танилцуулдаггүй гэж дүгнэсэн байна. Түүнчлэн “Уулс Заамар” компанийн үйл ажиллагаа, нийгмийн хариуцлагын гэрээний хэрэгжилт хангалтгүй гэж судалгаанд оролцогчдындийлэнх нь үзжээ.  Судалгаанд оролцсон олон хүн гэрээтэй холбоотой мэдээллүүд хаалттай гэдгийг онцолжээ. Нэгүгээр орон нутагт байгуулагдаж буй гэрээ үндсэн үүргээ биелүүлж чаддаггүй, орон нутгийн иргэд ил тод байдлыгхүсдэг. Таван ханатай гэр, сургалтын төлбөр, нүүрс төдийхнөөр байгалийн баялгаа үнэлдгийг зогсоож, ороннутгийн хөгжилд даацтай хувь нэмэр оруулах бүтээн байгуулалт шаардлагатай гэж үздэг болох нь тогтоогдсоныгсудалгааны багийнхан онцолж байв. Орон нутгийн өнгөрсөн сонгуулиар Заамар суманд удирдлагын шинэ баг гарч ирсэн байна. Сумын удирдлагуудБайгалийн баялгийн засаглалын хүрээлэнгээс хийсэн судалгааг ишлэл болгон цаашдын үйл ажиллагаандаахэрэгжүүлэхээ амлав. Түүнчлэн 2017 оны хамтын ажиллагааны гэрээг ч эргэж харах, ард иргэд, орон нутгийнхөгжилд шаардлагатай зүйл заалтуудыг шинээр нэмэх, засч залруулах зүйлүүд байгааг ч онцоллоо. Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин