Орхон хонийг авч үлдсэн Б.Төмөрбаатарынх

Б.ЭНХЗАЯА, С.УЯНГА

СэлэнгэаймгийнСайхансум. ИдэресийнөдрүүдүргэлжилжбуйчСайхансумандөнтэйсайханөвөлболжбайна. Нутгийнихэнххэсгээржигднөмгөнцастайболохоорөвснийшарласантолгойихбиеэрээцухуйна. Намаравсантаргатэвээрньидэресийнхүйтэндогтхончбуураагүйзүсалагласанхэдхэдэназаргаадууцайварталдээгүүртааваараабэлчижхарагдана. СайхансумынХуурайсайргэхгазрыгзорихзамдталнутгийнамгаланбайдалцагуурынсайхантайзохицожсаршинийнөдрүүдэдбайгальдэлхийбэлтгэнбуймэт. ЭнэжилСайхансумын 480 малчинөрх 74 мянганэрдэнэтсүрэгтэйгээршинэсарыгугтажбайна. Бидэнэудаагийнхаа “Амьдралынтойрог”-ийгСэлэнгэаймгийнСайхансумынНомгонбагийнмалчинБ.Төмөрбаатарынхаасбэлтгэхээрзамдаагарсанньэнэюм.

СайхансумаасанхудааУлсынсайнмалчинтөрсөнбаяртмэдээгтөрзасгаассаяхандуулгажээ. ИнгээдбидСумынЗасагдаргаТ.Энхтайван, ХөдөөажахуйнтасгийндаргаЛ.БатчулууннарынхүмүүстэйУлсынсайнмалчин, нийтлэлийнмааньбаатарБ.Төмөрбаатарынхыгзорилоо. Сумаас 30 гаруйкилометрдавхиадтэднийөвөлжөөугтав. Хоёрайлынхашаанызайтайөргөнтомөвөлжөөгхамарлажхашаалсныхажуудцэмцгэрцагаанбайшинбайна. Байшингзалгаахоёрмашинорчихооргарашбайх. Дэргэдньбасжижигхэнбайшинбарьчихаж. ТэндБ.Төмөрбаатарынтуслахмалчинэгчийнхньамьдардаггэнэ. Гэрээсзайдуухантүлшниймодоохурааж, трактор, тармуур, жижигчиргүүлзэргийгэгнүүлэнтавьжээ. Байшингийнүүдэнд “Ланд-200” автомашинбайхньгэрийнэзнийхбололтой. 30 гаруйнасныөндөрбор, биерхүүзалуубиднийгугтсанньБ.Төмөрбаатар. Улсынсайнмалчинболсныгбодволнастогтсонхүнбайхгэжтаамаглажявсанбодлыгминьөмд, цамцтайугтажавсанБ.Төмөрбаатарүргээжорхисонюм. Нямбайланбарьсанцэмцгэрбайшиндортолхотынайлаасчдутахгүйтохилогтөрхугтав. Юунытүрүүндөрөөгбүхэлдньбүрсэнгоёмсогхивснүүднүдэндтусав. Телевизор, компьютер, хөгжимгээдбайхгүйюмалга. Эхнэр, хоёрхүүньажлынөдрүүдэдсумынтөвдбайдагучраасэзэнгүйбайлаа. Б.Төмөрбаатар 18 аймгийгусжуулсангавьяатанТ.Бэгзийнбагахүү. ТүүнийээжО.Бадам-ОригнэгэнцагтЮ.Цэдэнбалдаргындээлийгурлажявсанүйлчинюмсанж.

ГАХАЙ, ТУУЛАЙ, ТАХИА, ЦАЦАГТХЯРУУЛ, ТАГТАА, БӨДӨНШУВУУТАЙХАМТ

Малчидөглөөүүрээсүдшийнбүрэнхийболтолборвибохисхийлгүйажилладагдүрзурагэнэайлдхарагдсангүй. Б.Төмөрбаатарөглөөэртлэнхонь, үхрээбэлчээртгаргана. Хониодөрвөөставанкилометртбэлчээрлүүлдэгучраасэртхэнбэлчээртгаргана. Богмал, үхэрадууныхаабаас, шавхайгзөөжмалынхаахашаасаравчаацэмцийтэлцэвэрлэнэ. Энэжил 70 гаруйүхэртугаллахгэнэ. Тэднийхгурвантуслахмалчинтайюм. Малбэлчээрлэнгүүтгэртбайгаахэдүүлбөөнөөрөөгарчмалынхаабаасыгцэвэрлэчихнэ. Сэлэнгэчүүдатрынөлгийнутагюмхойноэднийдөвс, тэжээлдутагданагэжүгүй. Малынөвөлжөөньдотрооолонзэрэглэлтэйюм. Хониных, үхрийнхгэжялгана. Үхрээсувай, төллөхгэжбуй, тугалгээдтустусадньхашаална. Хониныхчялгаагүй. Б.Төмөрбаатартуслахажахуйндихээхэнхорхойтойнэгэнаж. Учирньтэднийөвөлжөөндамьдралдаатиймчолонхараагүйсонинтөрлийнамьтанбишгүйбайлаа. Ялангуяахөдөөталдмалчныхотхондэнэамьтдыгхарсандааолзуурхсаныгнуухюун.  Өвөлжөөндгахайүржүүлж, тахиаөндөглүүлж, цацагтхяруулаарөндөгөөдаруулчихдагавхаалжтайэрюмсанж. Тахиа, цацагтхяруулньүхрийнтугалтайньхамтамьдарчихна. Үүгээрчзогсохгүй 40 орчимтуулайтэндбайна. Басгоёлынзориулалтаар 10 гаруйцагаантагтаагчтусгайлантэжээжбайгааажээ. Сонирхсондньхосоорнь 150 мянгантөгрөгөөрзарчихдаггэнэ. Тархиныцусанхангамжийнүйлажиллагаанднэнтустайамьтанхэмээнбөдөншувуугээжийнхэээрүүлмэндэдзориулжтэжээжэхэлсэнгэдгээбидэндярилаа. Гахайньүржээд 100 гаруйболсонудаатайгэнэ. Мөнхоёрхосцацагтхяруулньамьдинкубаторболчихдогучиртахианыхааөндгийгдаруулдагаж. Цацагтхяруулнэгудаадаа 25 өндөгдарж, 90 хоногхэвтдэггэнэ. Б.Төмөрбаатарынхөглөөүхэр, хониобэлчээрлүүлснийдараагаартуслахажахуйдааанхаарна. Эдгээрамьтадньөвлийнулиралдөдөртгурванудаахооллоно. Харинзуныулиралдхүнийгархардаггүй, байгалийнамьтдаархоолложбогинохонхугацаандүрждэгихээхэначтустайгэлээ.  Чамгүйашигтайажахуйболсныгчдуулгав. Амьтадньхоорондооижилдасалболжөвөлжөөгньхэрэнхэсчхолилдонгүйлдэнэ. Малчныхотондхурга, тугал, тахиа, бөдөн, тэрчбайтугайтуулай, цацагтхяруулзэрэгцэнгүйлдэхийгхарахтунчсонинюмбилээ. Сайнмалчинмааньөндгөөбагийнтөвдаваачаадхүнснийзүйлээрсольчихдоггэв.  Эдгээрамьтдаазусландгарахдаа, хаваржаандаабуухдаачаваадявдаггэлээ.

АМЕРИКХОНЬТӨЛӨГБОЛОНГУУТАШГААӨГДӨГ

Аав, ээжньсэхээтэнхүмүүсбайсанчБ.Төмөрбаатарбагаасмалддөртэй, сонирхолтойбайсных 13 наснаасаамалдээргарчээ. Одоотэрээр 37 настай. 24 жилмалмалласанньбагахугацаабишч 30 гарсанзалуухөдөөталдхэрэгцээтэйбүхнээөөрийнгараарбүтээжчадсанньсодон. Түүниймалмаллажамьдарсанонжилүүдийнүрдүнньорхонүүлдрийнхонийгцэврээрньөсгөнүржүүлжбуйявдал. СэлэнгэаймгийнСайхансумынСангийнажахуйнүедэнэнутагорхонүүлдрийнхониорооалдартайбайв. Хивснийүйлдвэрийнтүүхийэдболдогхамгийннарийнширхэгтэйноосөгдөгорхонхоньзахзээлийншуурганаардавхарустахаюулдөртсөнгэдэг. Энэлүеэрээжийгээдагажмалдгарсанхүүорхонхонийгцэврээрньөсгөжөдийзэрэгтхүрнэгэдгээхэрхэнмэдэхбилээ. Орхонхоньмах, сүүнийчиглэлээрхамгийнашигтустай. Нэгхоньнь 6.5 кгноосөгдөг. Хамгийннарийнширхэгтэйноосгардагучиркгнь 2500 төгрөг. Нооснынэмэгдэлкгтутамд 2000 төгрөг. Махнычиглэлээрчялгаагүй. Сайнэрхонь 104 кгтатахүечбий. Ингээдбодохооргурванхониноосавахашгийгорхонүүлдрийнхоёрхониноосавчихдаггэнэ. Тэрээрорхонхонийгцэврээрньөсгөхийнтулдбагагүйбэрхшээлтуулснааярилаа. Хуцолдохгүйболэрлийзболчихгээд, хуцааайлынхотондтавихааралгаболчихдогбайж. Тэрээрмалынтоонд  бишчанартньихээхэнанхаарна. Сүүлийнжилүүдэдамерикүүлдрийнхонийгүржүүлжэхэлжээ. Одоогоор 250 гаруйэрлийзхоньбайна. Америкүүлдрийнхоньхавартөллөөднамаргэхэднасбиегүйцсэнхоньтойэнзэрэгцдэгбайна. Өнгөрсөнжилсумынхааэрдэмшинжилгээнийтөвтэйхамтранорхон, америкүүлдрийнхониндзохиомолхээлтүүлэгхийжээ. Энэхаварилүүсайхантөлгарнахэмээнхүлээжбайна. Америкүүлдрийнхоньтөллүүлэхэдарчилгааихордоггэнэ. Төлньнүцгэншахуугардаг,  амьдрахчадвартаарууучраасмалчидамарханшантардагбололтой. Хамгийнголньхашаадулаахан, өвстэжээлсайнбайхёстойюмбайна.  Малчинзалуугийнхувьдхашаасаравчсайн, басорхонүүлдрийнхонийгтөллүүлээдсурсан  учраасодоо  болбэрхшээлгүйаж. Түүнийгаймгийнболонхаахолынченжүүдандахгүй. Хотондирээдзахынмалыгньголохгүйгээравдагажээ. Малчинэрнаймаапүнлүүндихээхэнавхаалжтайбололтой.

ОРЧИНҮЕИЙНИТГЭЛТБАЯН

СумынЗасагдарганийтлэлийнбаатрыгмаань “Хөдөлмөрийнүршимээбүрэнтөгсхүртэжхаруулжчадсан. Зөвхөнмалмаллахбишзахзээлийнбүхийлөнцгийговсгоотойашигладаг. ОроннутагтажиллажамьдарчбайгаазалуучуудТөмөрөөгөөссурахюмихбий. НэгүгээрхэлбэлорчинүеийнИтгэлтбаян” хэмээнтодорхойлсонюм. ИхзохиолчЧ.Лодойдамбын “Тунгалагтамир” романднаймаандовсгоотой, хүнийаргаэвийголчихдог, ажилсагхүнийгИтгэлтээртөлөөлүүлдэг. ТүүнтэйадилтгавалБ.ТөмөрбаатарорчинүеийнИтгэлтбаяняахынаргагүймөнажээ. Тэрөөрийнгараарөвөлжөөгөөтохижуулжээ. Бүгдийгньзохионбайгуулалттай, нягтнямбайцэмцгэрбарьсанньхарваасилт. Доторньорсонхүнийнүднийшилцантахньөвөлжөөньямардулааханбайгаагилтгэнэ. Өвөлжөөнийхньдэргэдгараашбарьж, машин, трактороозасварлахбүхийлбагажхэрэгслүүдээхотоосойртуулчихаж. Гагнуурхийжгэрийнхээардмахааборцлохторонамбаарбосгожээ. Зуныулиралдгалынөрөөболгочихдоггэнэ.

Моринжилийнзуднаарүхрийнхээтэнхагасыгалдажбайсангашуунсургамжмалчинзалуугийнамьдралдбий. Гэвчэцэжцуцалгүйхөдөлмөрлөснийүрдүнд 140 гаруйүхэр, 1000 гаруйбогтойболжээ. Малынхааашгаасгаднатуслахажахуйүржүүлжбагагүйашиголно. Ирэхжилээсногоотариалахбодолтойгоодуулгасан. Б.Төмөрбаатарахдүүдолуулаа. ТомэгчБ.Тунгалагтамирыгдэргэдээавчгалтогоондоотуслуулна. Харинхүргэнахньн.Бат-Өлзий, туслахмалчинХ.Баярсайханнармалдааанхаарна. Туслахмалчдынхаанийгмийнасуудлыгтэрмартахгүй. Эгчаххоёртоогэрийнхээдэргэдбайшинбарьжөгчээ. Энэтухайтэрээрахэгчхоёроодахиншинээрамьдруулжбайнахэмээннаргихаж. Мөнцалинжуулахаасгаднанийгмийндаатгалыгньтөлдөггэнэ. Б.ТөмөрбаатарнутагтаацөөнгүйхүнийгажлынбайраархангахаасгаднамалжуулсныгсумынХөдөөажахуйнтасгийндаргаЛ.Батчулуунхэлсэнюм.

“ХӨДӨӨДБҮХЗҮЙЛБИЙ”

Өвлийнгурвансармалчдынамралтынулиралгэдэг. ҮүнтэйБ.Төмөрбаатарсанаанэгдэхаж. Өглөөмалаабэлчээрлүүлж, баасөтгийгньцэвэрлэчихвэлтомажлууддууслаагэсэнүг. Ингээдтүүндмашинтехникээзасварлах, зурагтрадиоүзэжсонсохцаггарна. Хариндулааныулиралдмалааноослоно, хониохяргана, өтийгньтүүнэ.  Тарилга, туулга, вакцинжуулалтгээдмалчинэрийнажлыноргилүеньхавраасөрнөнө. Эдгээражлаасайнхийсэнболөвлийнгурвансардааамарчтухлах, өөрзүйлдсатаараххугацаагардаггэнэ. Түүнчлэнхуцухнаасайнарчилжхамгаалдаггүй, ялгалтадөгөхгүйалдвалөвөлньажлынулиралболжхувирдаг. Учирньөвлөөсмалньтөллөөдэхэлчихдэгхэмээнтуршлагаахуваалцав. Мэдээжмалчинхүнчбасцагнартайажиллаж, гэрбүлдээөөрийнсонирхсонзүйлдээзавчөлөөгаргахньзүйнхэрэг.

Сүүлийнжилүүдэдмалчидбүлэгболжбэлчээрнутгааадилтэгшхуваарилж, малахуйгаахамтынхүчээрөсгөжүржүүлдэгболсон. Эднийх “Буянтсүрэг” бүлэгтхамаарна. ӨнгөрсөнжилМянганысорилтынсантайхамтранхаръяагазарнутагтаахудаггаргаж, бэлчээрээдахинсэргээхүйлдхамтранзүтгэжээ. Бэлчээрнутагтааихээхэнанхаардагбололтой. Малынтооцөөнбайхтусамбэлчээрташигтайбайдаггэв. Б.Төмөрбаатарынхсүүлийн 10 гаруйжилХуурайсайрднутагшижбуйажээ. Өмнөньбэлчээрсэлгэннутгаахөндлөнгулдбуужнүүжбайсанболэнэнутагньихээхэнөгөөжтэйбайсанучирньэндээтогтсонбайна. ОйрхонОрхон, Харааголбий. Хаваржааньчойрхонюмбайна. ХаринХуурайсайрорчмоорхангайнамьтныгүйдэлтэйгэнэ. Малчинэрэцгээсээөвлөсөнангийнчадвараагайхуулжхотондообоохойойртуулахаасхамгаалжчаддагбайна. Энэжилбоохойнгүйдэлихсэжнутгийнхнымалыгзүгээрбайлгахгүйбайгааюмбайна. Тэрээр “Чаддагаараачонотойгооноцолдохюмдаа. Манайэндмэргэшсэннэгбүдүүн “нөхөр” байгааюм. Үүдэнхойморынзайндлзөрөөдбайдагсурамгай “нөхөр”-тэйгурванжилхөөцөлдөөдбардаггүй” хэмээнхуучлав. Харинсаяханбагагүйхөөцөлдөнбайжунагаасанамьтныхааарьсаардаххийжөмсчээ. Ангийнтухайяриатүүнээсбайнбайнгарч, хэрхэндарснаахүүрнэхньмалчинэрхиймортойгилтгэнэ. Энэнутагтоныөмнөхөнхүйтэрснийгэстооцволөнтэйсайханөвөлболжбайгаааж. Хааяанаймаахийх, машинтехникийнэдзүйлсавахшаардлагаархотчиглэнэ. Саяханнийслэлдирээдбуцсанааихээхэнсонирхууланярив. Хөдөөнутгаасирсэнхүнхотынзахрууоруутутаандбоогдож, толгойгньямарнэгэнюмандцохиулахшигдүйнгэтэжэхэлсэнучиряаравчланбуцжээ. Замынтүгжрэлийгчонцлонтолгойсэгсэрнэ. Жинхэнэамьдралхөдөөнутагтбайдагюмхэмээнхотынбиднийдэргэд “баярхав”. Хөдөлмөрлөжчадвалэлдэвуурбухимдалгүйтайванорчинхөдөөбайнахэмээхньмалчинэрхэзээнийэнэнутагтаасэтгэлээшингээжээ.

“37 ЖИЛ”-ИЙНТОХИОЛДЛУУД

Отгонхүүньнутагусандаанэрээгаргажулсдаяарүлгэрлэнхөдөлмөрлөжбуйгтэнгэртбуйаавньхарсанболлавтайяаталархахбайсанбиз. УсныТ.Бэгзгэвэлмонголчуудандахгүй. Тэрээр 21 аймгийгусжуулжявсанхүнюм. ТүүнийдолоонхүүхдээсотгонньБ.Төмөрбаатар. ЭэжО.Бадам-Оригхүүгээолонжилмалмаллахаргаухаандсургажээ. Тэрээрнасөндөртгарчтөвбараадсанбайна. Нийтлэлийнбаатармаань 37-ныхоожилдээр, Сайхансумбайгуулагдсан 37 жилийнзаагдээрнутгаасааанхудааУлсынсайнмалчныболзлыгхангажээ. Элсайхантохиолыгэжий, аавынхаабуянхишиг, сайханнутгийнхньхийморьтүшсэнгэдэгтитгэнталархажбуйгаадуулганалээ.

Б.Төмөрбаатарынханхоёрхөөрхөнхүүтэй. Гэрбүлийнхүнньтөвдцэцэрлэгийнбагшийнажилтайучиражлынөдрүүдэдгэртээбайдаггүй. Харинамралтынөдрүүдээрхүүхдүүдтэйгээгэртээирнэ. Одоогийнмалчидмалаатехникээрхариулдагболсонгэнэлээгэжөөрөөсньүгунагахыгхүсэхэдтэрүүхэндээбухимдажмонголхүнмалаатехникээрхариулнагэдэгутгагүйхэмээв. Б.Төмөрбаатарорчинүеийнтехникхэрэгсэлбүгдбайсанчмориорооүхэрмалдаагарцгаана. Нэгхэсэгхурданмориндшимтэжуядагбайснаабольжуналгынхэдэнморьтойүлджээ. Энэньюмюмандхүчүзэж, азаасорьжявдгийгньхаруулахшиг. Түүнийхөлхүрээгүйгазарүгүй. Нэгмэдэхэдцэвэрүүлдрийнхонь, хуцааачааднэгаймгийнүзэсгэлэнхудал­даандоролцчихно. Хойд, урдхоёрхилээргарааднаймаахийжявсанүечбийгэнэ.

“ЗАГВАРАЖАХУЙБИЙБОЛГОНО”

Б.Төмөрбаатарынөнгөрсөн 20 гаруйжилийнхөдөлмөрүрдүнгүйбайсангүй. Тэрутгаучиргүймалөсгөхгэжяарсангүй. Чанартголлохоосгаднаирээдүйдзагваражахуйбийболгохирээдүйнчухалхүсэлэрмэлзэлсэтгэлдээтээжявна. Зохиомолхээлтүүлгээрамерикүүлдрийнхонийггаргаадавчихсан. Ашгийгньхарчихсанболохоорцаашидилүүихийгбүтээхсонирхолтөржээ. Өөрийгөөдахинболовсруулахшаардлагатайхэмээнярихмалчинзалуу “Зохиомолхээлтүүлгийгдагнанхийе. Загваражахуйбийболгоёгэжбоддогюм. Чанартаймалажахуйгбийболгохынтулднутагтааүржлийнталаасньхээлтэгч, хээлтүүлэгчбэлдье. Болжөгвөлүрийгавчхөлдөөгөөдудмынсанднийлүүлэхболомжтой” гэлээ. Сургуульсоёлооорхинбайжмалдгарсанболохоортөвсууринбараадахдургүйбололтой. “Сүүлийнжилүүдэдзалуухүмүүстөврүүшилжихсонирхолтойболсон. Гэхдээбиднүүдлийниргэншлээгээгдүүлжболохгүй. Агаар, орчинсайханхөдөөнутгааорхихучиргүй” гэжнутгааонцолно. Харинзалуумалчдадөөрийнтуршлагаахуваалцанауугэхэд, -Малчидбогмалаасихшантрахюм. Өдөрбүрдагадаггэж. Ясюмандээрээбогшигхэрэгтэймалбайхгүй. Хамгийнтүрүүндмөнгөболно, ашгааөгнө” гэнэ.

“Малдагаваламтос­доно” гэсэнардынзүйрцэцэнүгбий. ЭнэудаагийнзочинБ.Төмөрбаатар  малынүршимийгхүртсэншигхүртэж “Амьдарчбуйгазраанэрээ, мөрөөүлдээнэ” гэсэнзарчмаарамьдралынтойргоозуржявна. Энэхорвооднэртөртэйамьдрахынтулдавьяасбилэг, алдархүндээрбусуйгагүйхө­дөл­мөрлөхчинсэтгэлбай­в­алхааначнэртэй, мөртэйамьдардагтохиолэнэбуюу.

ЗУУНЫ МЭДЭЭ