Н.Энхбаярын хувьд юу ч болоогүй, асуудал дөнгөж эхэлж байна

Монгол Улсын Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүн, хууль зүйн ухааны доктор П.Оюунчимэгтэй уулзаж, ярилцлаа.

-Хэтэрхий улстөржсөн сэд­­­вээр яриагаа шууд эхэлье. Сүү­лийн үед Мон­гол Улсын гу­­рав дахь Ерөн­хий­лөгч Н.Энх­­баяр бо­лон түү­ний холбоот­нуу­­дыг хуу­лийн байгуулла­гын­хан орол­дож эхэллээ. Ша­дар тус­лах Б.Тулгыг нь ч ба­рив­чилж үз­­лээ. Энэ үйл явцыг та хү­ний эрхэд халдсан гэж харж бай­на уу?
-Энэ бол хуулийн про­цесс. Ер нь бол эрүүгийн хэ­­рэг үүстэл, шүүхээр гэм б­у­руу­тай эсэхийг нь тог­тоо­тол тухайн хүнийг гэм буруугүй гэж үздэг. Гэм буруугүйн зар­чим гэж манай хуульд том зүйл бий. Энэ зарчим нь ту­хайн хүнийг сэжиглэж буй хэ­рэг­тэй холбоотой эсэ­хийг тогтоох процесс юм. Ха­рин бу­руу­тай эсэхийг тог­тоох шийд­вэрийг шүүх л гар­га­на.
-Тэгвэл нийгэм Н.Энх­баярыг гэм буруутай мэт хү­лээж авах болсон. Харин та­ны хувьд гэм буруугүй гэж хэлэх гээд байна уу?
-Гэм бурууг тогтоох про­цесс болохоос “Чи энэ хэрэгт бу­руутай шүү, нөхөр минь. Тиймээс чамайг шалгаж бай­гаа юм” гэсэн төгс үйлдэл биш шүү дээ.
-Харин шадар туслах Б.Тул­гыг баривчилсан үйл явц нь бусдын эрхэд халдсан хэ­рэг мөн үү?
-Эрүүгийн хэрэг үүссэн л бол баривчлах эрх нь хуу­лиа­раа нээлттэй.
-Шинэ цагийн хэлмэг­дүү­лэлт эхэллээ гэж зарим хэ­сэг нь үзэж байна?
-1930-н хэдэн оны хэл­мэг­дүүлэлттэй харьцуулбал өнөөд­рийн болоод байгаа үйл яв­дал тэс өөр юм. Үнэ­хээр шүү­хийн шийдвэр га­раад ту­хайн этгээдийг ца­гаат­гаж байгаа бол яая гэх­сэн. Гэ­тэл өнөөдөр юу ч болоо­гүй, асуу­дал дөнгөж эхэлж бай­на.
-Тэгвэл Ц.Нямдорж сайд, экс Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр на­рын бие биенийхээ нэр төрд халдаж буй асуудлыг та юу гэх вэ? Хаус бай­шин­гаас авахуулаад нэг­нээ до­ромж­­лохгүй сэдэв ч гэж эдэнд алга. Энэ асуудал бас л хүний эрхэд халдсан хэ­рэг биз дээ?
-Нэр төр, алдар хүндийг гу­таан доромжлох гэдэг нь нэг талаараа гэмт хэрэг. Нө­гөө талаараа манай ир­гэ­ний хуульд заасны дагуу ту­хайн эт­гээд гомдол гаргаад, шүү­хээр гүтгэгдсэн нь тог­тоогд­вол хэрэг үүсээд явна. Миний хувьд энэ хоёр хүний хэрэгт дүг­­нэлт хийх боломжгүй бай­на.
-Нэгнийхээ эрхэд халд­сан бо­лохоор хуулиар нэр төрөө сэр­гээлгэх, гүтгэгдсэн эсэхээ тог­тоолгох гаргалгаа бас бай­­гаа юм байна шүү дээ?
-Яг үнэндээ би ийм улстөрийн асуултад хариул­маар­­гүй байна. Яагаад гэвэл би ко­миссын гишүүн бо­ло­хоос комиссын байр суу­рийг илэрхийлэх боломж­гүй.
-Улстөржсөн мэт боловч хү­ний эрхийн л асуудал яриг­даж байгаа учраас таныг энэ сэд­вээр хоргоогоод байгаа юм. Уучлаарай, дахиад ганц зүйлийг тодруулъя. Б.Хур­цын асуудал дээр та ямар бодолтой байсан бэ. Хүний нутагт баривчлагдсан түү­нийг эцэст нь улстөрийн то­хи­роо хийж байж эх оронд нь эр­гүүлэн авч ирлээ?
-Монгол Улсын иргэн л юм чинь хэн ч байсан хү­ний­хээ төлөө явах ёстой. Яагаад гэ­­вэл энэ хүн чинь Монгол Ул­сын иргэн. Монгол Улсын ир­гэн Үндсэн хуулиар олгогд­сон эрхтэй.
Мэдээж тухайн улсын нутаг дэвсгэр дээр Б.Хурц үйл ажиллагаа явуулсан уу, үгүй юу гэдгийг бид мэдэхгүй. Явуул­сан, явуулаагүй гээд янз бүрийн л яриа байдаг. Ямар ч байсан тухайн цагт тэр хүн төрийн алба хааж бай­гаад хүний нутагт эрх нь хяз­гаар­лагдсан тохиолдолд ир­гэний­хээ эрхийн төлөө явах ёстой.
-Та бүхэн нэлээд чар­майлт гаргасан байх?
-Үндсэндээ бид Олон ул­сын хүний эрхийн бай­гуул­ла­гуудтай хамтарч ажиллах асуудлуудыг тавьж байсан. Тэр тусмаа дипломат эрх бү­хий ямба эдэлж байсан, тө­рийн алба залгуулж явсан хүний эрх чөлөөний асуудал дээр Монгол Улс явах ёс­той. Бид ч энэ асуудал дээр то­дор­хой хэмжээгээр оролц­сон.
-Цаад утгаараа энэ хэрэг С.Зориг агсны хэрэгтэй хол­­­бог­дож байгаа. С.Зориг агс­­­ныг хөнөөсөн гэх үндэ­с­лэ­­лээр Д.Энхбатыг нууцаар ба­ривчилж авч ирсэн гэдэг шүү дээ. Тэгвэл өнөөдөр Д.Энх­­бат хохирогч мөн үү?
-Д.Энхбатын хэргийг бид шалгаад тухайн үед УИХ-ын Аюулгүй байдал, га­даад бодлогын байнгын хо­роо руу явуулсан. Тэр хүн ямар нөхцөлд ирээд, эр­гээд ямар нөхцөлд нас бар­сан бэ гэдэг асуудал тодорхой биш байна. Д.Энх­батын асуудал дээр ма­най­хаас тус­гайлж ажил­ла­сан зүйл бий.
-Энэ талаар жаахан дэл­гэрүүлж болохгүй юу?
-Үүнийг би хийгээгүй. Манай Дашдорж гишүүн илүү сайн мэдэж байгаа. Даш­дорж шалгаж, ажилласан юм.
-Тийм байж. Улстөржсөн асуулт гэдэг утгаараа та ха­риу­лах дургүй байх шиг бай­на. Ярианы сэдвээ хүний эрх дийлэнхээрээ зөрчигддөг гэх Монгол Улсын иргэний ши­­нэ­чилсэн бүртгэлийн асуу­­дал руу шилжүүлье?
-Болж байна. Иргэний бүрт­гэл мэдээллийн энэ үйл ажиллагаа хүний эрхийг зөр­чиж байна.
60, 70 жилийн хугацаанд Мон­гол Улс анх удаа иргэ­ний шинэчилсэн бүртгэл хийж, иргэн нэг бүрийг ху­рууны хээгээр бүртгэлээ. Үүн­тэй холбоотойгоор бичиг ба­рим­тын маргаан гарах болсон. Бичиг баримтын асууд­лууд иргэдийг маш ихээр бухим­дуулж байна. Нэг талаасаа ир­гэний бүртгэл мэдээллийн ажилт­нуудын ажилдаа хайн­га хандсан хүнд суртлын асуу­дал байгаа боловч нөгөө тал­даа иргэдийн буруутай үйл ажиллагаа ч бас бий.
-Тухайлбал төрийн зү­гээс ямар алдаа гаргаж бай­на вэ?
-Ургийн овог, ээж, аа­вынх нь өгсөн нэрийг иргэ­ни­й бүртгэл мэдээллийн ал­­ба­­ны ажилчид үг, үсгийн ал­­даа­тай­гаар бичдэг. Ингээд лав­ла­гаан дээр очихоор бу­руу нэр гараад ирнэ. Ийм асуу­­дал хө­дөө орон нутагт ма­ш их болж байна. Ту­хайл­бал Увсад төр­сөн хү­нийг “Чи Дорнодод төр­сөн бай­на. Дор­нод яваад би­чиг ба­римтаа аваад ир” гэх жи­шээ­гээр чи­рэгдэл учруул­даг.
Уг нь техник, технологи хөгжсөн энэ үед иргэдэд чи­рэгдэл учруулахгүйгээр сүлжээгээр аваад зал­руул­чихаж бол­но шүү дээ. Тэгтэл ядуу, зүдүү амьдарч буй иргэддээ тө­рөөс энэ мэтээр дарамт уч­руулж байна.
-Бодох л асуудал байна. Ир­гэний бүртгэл, мэ­дээл­лийн ажилтнуудын буруу атал эцэст нь иргэд л хохирч бай­на шүү дээ?
-Жишээ нь манайх үн­­дэсний цөөнхийн төлөө­лөл­­тэй улс. Баян-Өлгий ай­­маг гэж казах үндэстний цөөн­­хийн маш том төлөөлөл бий шүү дээ. Бүгдийнх нь нэр мон­­гол хэлнээс өөрөөр би­чигд­дэг. Нэр нь буруу би­чигд­сэнээс болж иргэний бүрт­гэл мэ­дээ­­лэл, төрсөн газ­рын мар­гаан байн­га гардаг.
Хөвсгөлийн тайгад амь­дар­даг монголчууд 1955 оноос Монгол Улсын харьяат болсон шүү дээ. 1985 онд анх улаан паспорт өгч, Монгол Улсын иргэн гэж тооцсон байдаг. Гэвч 1955, 1960 онд төрсөн хүмүүс ихэвчлэн хи­лийн гадна төрсөн байх жи­шээтэй.
Нөгөөтэйгүүр 1990 оноос хойш казахууд Казахстан улс руу маш ихээр гарч амьдрах болсон. Казахстан хоёрдмол харьяалалтай, манайх хоёрд­мол харьяалалгүй улс. Тэгэ­хээр харьяаллын асуудал ноцтойгоор гарч ирж байна. Өөрөөр хэлбэл Монголын иргэн харьяатаас гараагүй хэр­нээ Казакстаны иргэн бол­сон хүн рүү өнөөх хувь, хиш­гүүд нь давхар олгогддог. Ий­мэр­хүү хүндрэлүүд их бий.
-Үндсэндээ төр, иргэн хоёр хэн хэн нь үүргээ бие­лүүлэхгүй, хайнга ханд­санаас болж хүний эрх, үүр­гийн асуудал сөхөгдөөд байгаа юм биш үү?
-Мэдээж иргэний бүртгэл мэдээллийн асуудал цэгцэрч байгаа нь сайшаалтай боловч ялихгүй цаг хугацааны юм л байгаа байх.
Манайхан маш их хүнд сур­тал, дамжлага, ачаа­лал­тай ажиллаж байна. Тиймээс би энэ удаа эрх биш, үүрэг яри­на. Төр, иргэн хоёрын хэн хэн нь үүргээ биелүүлэхэд ганц саад болж байгаа зүйл бол хүнд суртал.
-Мөн ядуу улс оронд хү­ний эрх маш ихээр зөр­чигд­дөг гэдэг. Гэмт хэр­гийн сэдэл нь ядуу зү­дүүтэй ихээхэн хол­бог­долтой. Ялангуяа хүн худалдаалах гэмт хэрэг сүү­лийн үед хүчээ аваад бай­н­а?
-Нийгэм, эдийн засгийн ядууралтай шууд холбоотой. Иргэд ядуу, цалин, хөдөл­мө­рийн үнэлэмж бага бай­гааг далимдуулаад гэмт хэрэгт­нүүд тоглолт хийдэг.
Мөн охид, бүсгүйчүүдийн хууль, эрх зүйн мэдлэг сул бай­гааг далимдуулдаг. Мон­гол Улс хүлээн авагч биш, ил­гээгч улс. Илгээдэг улсын эл­сэлт дотооддоо явагдаж бай­даг. Үүн дээр эмэгтэй­чүү­дийн язгуур эрх ашиг маш их зөрчигддөг.
Хамгийн гол нь хүний най­мааны гэмт хэрэг хохи­рог­чийн гомдлоор үүсдэг юм. Хохирогч хүсэхгүй бол хэ­рэг илрэх боломжгүй.
-Ингэхэд хохирогчийн хам­гааллыг манайх хэр сайн хангадаг улс вэ. Мэ­дээлэл өгсөн хохирогчийг хам­гаалах хууль бий юү?
-Манайх хохирогч, гэр­чийг хамгаалах хуульгүй улс. Эрүүгийн байцаан шийт­гэх хуулийн 42 дугаар зүйлд заас­наар хохирогч гэж хэн бэ гэдэг зохицуулалт бай­гаа болохоос биш хохи­рогч бай­цаан шийтгэх ажил­ла­гаа­ны явцад ямар хамгаалалттай оролцох вэ гэдэг зохицуулалт Монгол Улсад байхгүй.
-Энэ чинь маш том алдаа юм биш үү. Хохирогч тухайн гэмт хэргийг илрүүлэхийг хүсч байсан ч хамгаалалт байх­гүй бол эрсдэл дагуулах юм байна?
-Гэрчийн тухай хууль явж байгаа л юм билээ. Хо­хи­рогчид олгох нөхөн  төл­бөрийг олгох тухай хууль гар­сан боловч энэ нь тодорхой гэмт хэргүүдэд хамааралтай юм. Харин хохирогч, гэрчийг хам­гаалах тухай багц хууль өнөө маргаашгүй хэрэгтэй бай­на.
-Тэгэлгүй яах вэ. Хохи­рог­ч­ийн эрх маш ихээр зөр­чигддөг учраас та энэ хуу­лийг чухалчилж байгаа байх?
-Хохирогч гэж эрүүл мэнд, нэр хүнд, эд материал, сэтгэл санаагаар хохирсон хү­нийг хэлнэ. Тэгтэл өнөөдөр Мон­­гол Улсын Үндсэн хуу­линд бусдын хууль бу­саар уч­руулсан хохирлыг төр нө­хөн төлнө гэсэн заалт бай­даг. Энэ заалтыг бусад хууль тог­тоолуудаар оруу­лах­даа шууд болон шууд бус гээд хоёр хуваачихсан. Ингэхээр хохирогч шууд болон шууд бусаар хохирох механик үл ойлголцол гарч байна. Шууд бус ойлголтод нь сэтгэл са­нааны хохирол. Гэтэл сэтгэл сан­ааны хохирол гэж энийг хэл­нэ гэсэн үнэлэмж Монгол Улсын хуульд алга.
-Сэтгэл санааны хо­хир­лыг үнэлэх боломжгүй биз дээ?
-Тухайн хүний сэтгэл са­наа­гаар хохирсон хохир­лыг тэр этгээдээс өөр ямар ч хүн илэрхийлэх бо­ломж­­гүй. Харин өнөөдөр Мон­гол Ул­сын шүүх шууд механи­каар “Чи арван сая биш, нэг сая төгрөгөөр хохирсон бай­на” гээд сэтгэл санааны хохир­лыг нь тогтоодог. Уг нь олон улсад сэтгэл са­нааны хохирлыг ингэж тог­тоо­доггүй юм. Тэгэхээр энэ нь нэг талаараа мэдрэмжийн асуудал, нөгөө талдаа олон ул­сын гэрээ конвенцийг ма­най шүүхийн практикт хэ­рэг­лэж буй асуудал үнэхээр хан­галтгүй байна. Олон ул­сын гэрээ конвенци хууль адил үйлчлэх шаардлагатай шүү дээ.
-Манай хууль, шүүхийн сал­барыг хангалтгүй ажил­ладаг гэж иргэд гомдоллодог. Ц.Нямдорж сайд ч гэсэн хуу­лиа боловсронгуй болго­ход анхаарах хэрэгтэй байх, тийм үү?
-Энэ Ц.Нямдорж сайдаас ха­мааралтай асуудал биш. Ма­найх яллах баримтаа ч цуг­луулах ёстой, цагаат­гах баримтаа ч цуглуулах ёс­той. Мөрдөн байцаалтын ажиллагаа энэ хоёр барим­тыг хоёуланг нь цуглуулаад, прокурор түүн дээр өөрийн­хөө дотоод итгэлээр ял­лах дүгнэлтээ бичих шаард­лага­тай. Харин шүүгч яллах, нотлох баримтыг ижил хэмжээнд судалж байж гэм бурууг тог­тооно. Энэ бол хуулиараа нээлттэй. Үүнийг хэрэглэж буй хэрэглээний түвшний асуудал яригдаж байна.
Манайх байцаадаг так­тик­тай, одоо мөрддөг так­тик­тай бо­лох ёстой. Хуульд мэдээж ду­таг­дал бий.